Son iki araşdırma, Pasxa adasının qədim sakinlərinin təbii ehtiyatlarından həddən artıq istifadə etdikləri üçün cəmiyyətdə çöküş yaşadıqlarına dair məşhur nəzəriyyəni şübhə altına aldı və bu, tez-tez tarixin ilk “ekosidlərindən” biri kimi qeyd olunur.

Sakit Okeanda Çili sahillərindən 3700 kilometr (2300 mil) məsafədə yerləşən Pasxa adası Rapanui xalqı tərəfindən oyulmuş insanların müəmmalı “moai” daş heykəlləri ilə məşhurdur.

ABŞ yazıçısı Jared Diamond da daxil olmaqla tarixçilər tərəfindən populyarlaşan geniş yayılmış nəzəriyyə, Rapanuilərin 15.000-dən çox sakinin çiçəklənən mədəniyyətini dəstəkləmək üçün bir vaxtlar xurma ağacları ilə örtüldüyü məlum olan kiçik adanı meşəsizləşdirdiyini iddia etdi.

Resursların qəfil çatışmazlığının amansız aclıq və müharibə dövrünə səbəb olduğu və bunun adamyeyənliyə çevrildiyi və demoqrafik və mədəni çöküşlə başa çatdığı deyilir.

1600-cü illərdəki bu hadisə qəfildən yeni moai heykəllərinin yaradılmasına son qoydu – ya da hekayə belə gedir.

Avropalılar adaya ilk dəfə 1722-ci ildə gələndə orada cəmi 3000 nəfərin yaşadığını təxmin edirdilər.

Çərşənbə günü Nature jurnalında dərc olunan araşdırmanın müəlliflərinə görə, Rapanuilərin bu ekoloji intihar və ya “ekosid” nağılı “bəşəriyyətin resurslardan həddən artıq istismarı üçün xəbərdarlıq nağılı kimi təqdim edilib” .

Əhali genetikası üzrə beynəlxalq ekspertlər qrupu xalqın genomik tarixini yenidən quran qabaqcıl statistik alətdən istifadə edərək, cəmiyyətin çöküşünün əlamətlərini tapmağa çalışıb.

Onlar 1670-1950-ci illər arasında yaşamış 15 Rapanuinin genomlarını təhlil etdilər və genetik müxtəlifliyin qəfil azalmasına səbəb olacaq bir cəmiyyət çöküşünə dair heç bir əlamət tapmadılar .

“Bizim genetik analizimiz 13-cü əsrdən 18-ci əsrdə Avropa təmaslarına qədər sabit artan populyasiyanı göstərir” dedi Lozanna Universitetindən araşdırma müəllifi Barbara Sousa da Mota.

“Bu sabitlik kritikdir, çünki o, təmasdan əvvəl dramatik əhalinin çökməsi ideyasına birbaşa ziddir.”

Tədqiqat həmçinin Kristofer Kolumbun Amerikaya gəlməsindən xeyli əvvəl adanın sakinləri ilə yerli amerikalılar arasındakı əlaqəni də işıqlandırdı – Polineziya xalqının tarixində başqa bir mübahisəli məqam.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=2053027255&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1726486284&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2024-09-ecocide-easter-island.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTUuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTI4LjAuNjYxMy4xMzgiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxMjguMC42NjEzLjEzOCJdLFsiTm90O0E9QnJhbmQiLCIyNC4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEyOC4wLjY2MTMuMTM4Il1dLDBd&dt=1726474229343&bpp=1&bdt=159&idt=706&shv=r20240911&mjsv=m202409100101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Ddd084782a3980897%3AT%3D1725971170%3ART%3D1726486163%3AS%3DALNI_Ma1uv12HX_ctV-7loP2Dla_dLGslw&eo_id_str=ID%3D6cdee71e935b6dcb%3AT%3D1725971170%3ART%3D1726486163%3AS%3DAA-AfjZEH1DAbfRV50frmhACTroQ&prev_fmts=0x0%2C1903x911&nras=2&correlator=4386579770675&rume=1&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=1&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=447&ady=3546&biw=1903&bih=911&scr_x=0&scr_y=0&eid=44759875%2C44759926%2C44759837%2C95338228%2C95338242%2C95341664%2C95341671%2C31061691%2C31061693&oid=2&pvsid=2860675405221519&tmod=609912928&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fsort%2Fdate%2Fall%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C911&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=0&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=M

Fərqli üsul, eyni nəticə

Yeni araşdırma, iyun ayında Science Advances jurnalında çox fərqli bir yanaşma tətbiq edən fərqli bir araşdırmanın nəticələrini gücləndirdi.

Sousa da Mota AFP-yə bildirib ki, iki tədqiqatın eyni nəticəyə gəlməsi “eyni elmi suala müxtəlif fənlərdən baxmağın vacibliyini göstərir”.

İyun araşdırmasının arxasında duran komanda adadakı qaya bağlarının xəritəsini çıxarmaq üçün peyk görüntülərindən istifadə edib. Qaya bağçılığı, qida maddələrini və rütubəti qorumaq üçün qayaların torpağa qarışdırılmasını nəzərdə tutan bir kənd təsərrüfatı üsuludur.

Əvvəlki araşdırmalar iddia edirdi ki, kiçik adanın 21 kvadrat kilometrə qədəri – cəmi 164 kvadrat kilometrin 12 faizi – 15.000-dən çox insanı saxlamaq üçün lazım olan bu bağlarla örtülmüşdür.

“Biz onlardan öyrənə bilərik”

Lakin ABŞ-da yaşayan tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, adanın cəmi 0,76 kvadrat kilometri qaya bağları kimi istifadə olunub.

Tədqiqatçıların hesablamalarına görə, bu bağlardan Rapanuilərin pəhrizi üçün vacib olan belə kiçik bir şirin kartof məhsulu 4000-dən çox insanı dəstəkləyə bilməzdi.

Bu, avropalıların adada ilk dəfə tapdıqları insanların sayına yaxındır və bu, heç vaxt 15.000 və ya daha çox insanın dəhşətli dağılmasına tab gətirmədiyini göstərir.

“Bütün bir mədəniyyəti pis seçim nümunəsi kimi və ya nə etməməyimiz barədə xəbərdarlıq edən bir nağıl kimi etiketlədikdə, daha yaxşı olar ki, haqlı olaq, əks halda biz stereotipləri qidalandırırıq (bunların özləri də insanlar üçün dərin nəticələr verir),” Dylan Davis, a “Science Advances” tədqiqatının həmmüəllifi , AFP-yə bildirib.

Kolumbiya Universitetinin ətraf mühit arxeoloqu “Belə olan halda, Rapanui Yer kürəsinin ən ucqar yerlərindən birində sağ qalmağı bacardı və bunu Avropa ilə təmasda olana qədər kifayət qədər davamlı etdi” dedi.

“Bu, məhdud resursları necə idarə etmək barədə onlardan bir şey öyrənə biləcəyimizi göstərir.”

Daha çox məlumat: J. Víctor Moreno-Mayar, Qədim Rapanui genomları dayanıqlığı və Amerika ilə Avropadan əvvəl əlaqəni ortaya qoyur, Təbiət (2024). DOI: 10.1038/s41586-024-07881-4 . www.nature.com/articles/s41586-024-07881-4

Jurnal məlumatları: Nature , Science Advances