Ayın maqnitliyi hara getdi? Alimlər bu sual üzərində onilliklər ərzində, orbitdə olan kosmik gəmilər Ayın səthi süxurlarında yüksək maqnit sahəsinin əlamətlərini əldə etdikdən sonra çaşqınlıq edirdilər. Bu gün Ayın özünəməxsus maqnitliyi yoxdur.

İndi MIT alimləri sirri həll etmiş ola bilər. Onlar təklif edirlər ki, qədim, zəif maqnit sahəsi ilə böyük, plazma yaradan təsirin birləşməsi müvəqqəti olaraq Ayın uzaq tərəfində cəmləşmiş güclü maqnit sahəsi yarada bilər .

“Science Advances ” jurnalında dərc olunan araşdırmada tədqiqatçılar təfərrüatlı simulyasiyalar vasitəsilə göstərirlər ki, böyük bir asteroid kimi bir zərbə ayı qısa müddətə əhatə edən ionlaşmış hissəciklər buludu yarada bilərdi. Bu plazma ayın ətrafında axışacaq və ilkin təsirdən əks yerdə cəmləşəcəkdi. Orada plazma ayın zəif maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olacaq və bir anlıq gücləndirəcəkdi. Bölgədəki hər hansı bir qaya, sahə sürətlə ölməzdən əvvəl artan maqnitizm əlamətlərini qeyd edə bilərdi.

Hadisələrin bu birləşməsi cənub qütbünə yaxın bir bölgədə, ayın uzaq tərəfində aşkar edilmiş yüksək maqnitli süxurların mövcudluğunu izah edə bilər. Ən böyük təsir hövzələrindən biri olan Imbrium hövzəsi ayın yaxın tərəfində tam əks nöqtədə yerləşir. Tədqiqatçılar şübhələnirlər ki, bu təsirə səbəb olan hər şey, ehtimal ki, onların simulyasiyalarında ssenarini işə salan plazma buludunu buraxıb.

MİT-in Yer, Atmosfer və Planet Elmləri Departamentinin (EAPS) aspirantı, aparıcı müəllif İsaak Narret deyir ki, “Ay maqnitizminin hələ də açıqlana bilməyən böyük hissələri var”. “Ancaq orbitdə olan kosmik gəmilər tərəfindən ölçülən güclü maqnit sahələrinin əksəriyyəti bu proseslə izah edilə bilər – xüsusən də ayın uzaq tərəfində.”

Narrettin həmmüəllifləri arasında MIT-də Rona Oran və Benjamin Weiss, Kertin Universitetində Katarina Miljkovic, Ann Arbordakı Miçiqan Universitetində Yuxi Chen və Gábor Tóth və Kembric Universitetində Ph.D. Elias Mansbach var. MIT-nin nüvə elmi və mühəndisliyi professoru Nuno Loureiro da fikir və məsləhətlər verdi.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1751428779&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=540&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1748072181&rafmt=1&armr=3&format=540×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-05-moon-highly-magnetic-scientists.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM2LjAuNzEwMy4xMTQiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxMzYuMC43MTAzLjExNCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNi4wLjcxMDMuMTE0Il0sWyJOb3QuQS9CcmFuZCIsIjk5LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1748072180800&bpp=1&bdt=186&idt=88&shv=r20250521&mjsv=m202505200101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3De2af2bea6b3e2e90%3AT%3D1735548424%3ART%3D1748071597%3AS%3DALNI_MZIaWdAh-lthHlhpkWN2g6ZC7xT8A&gpic=UID%3D00000f8412a58936%3AT%3D1735548424%3ART%3D1748071597%3AS%3DALNI_MaJ_6ILTTPz6uEc3lU2rNf9ZPgQbA&eo_id_str=ID%3D1b1b09cf233e1b4b%3AT%3D1735548424%3ART%3D1748071597%3AS%3DAA-AfjZKostxhmsFX2YCqOZbTGHa&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=3251499200006&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=864&u_w=1536&u_ah=816&u_aw=1536&u_cd=24&u_sd=1.25&dmc=8&adx=395&ady=2255&biw=1521&bih=730&scr_x=0&scr_y=0&eid=31092113%2C95353386%2C95360609%2C31092611%2C95361618%2C95360959%2C95360801&oid=2&pvsid=850250557505309&tmod=771716099&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C0%2C1536%2C816%2C1536%2C730&vis=2&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=320

Günəşdən kənarda

Alimlər onilliklərdir ki, ayın güclü maqnit sahəsinin qalıqlarını saxladığını bilirlər. 1960-70-ci illərdə NASA-nın Apollon missiyalarında astronavtlar tərəfindən geri qaytarılan ayın səthindən nümunələr, eləcə də orbitdəki kosmik gəmilər tərəfindən uzaqdan götürülmüş Ayın qlobal ölçüləri, səth süxurlarında, xüsusən də ayın uzaq tərəfində qalıq maqnitlənmə əlamətlərini göstərir.

Səth maqnitizminin tipik izahı daxili “dinamo” və ya ərimiş, çalxalanan materialın nüvəsi tərəfindən yaradılan qlobal maqnit sahəsidir. Bu gün Yer bir dinamo prosesi vasitəsilə bir maqnit sahəsi yaradır və güman edilir ki, ay bir dəfə eyni şeyi etmiş ola bilər, baxmayaraq ki, onun daha kiçik nüvəsi müşahidə edilən yüksək maqnitlənmiş süxurları izah etməyən daha zəif bir maqnit sahəsi yarada bilər, xüsusən də ayın uzaq tərəfində.

Elm adamlarının zaman-zaman sınaqdan keçirdikləri alternativ bir fərziyyə plazma əmələ gətirən nəhəng təsirdən ibarətdir ki, bu da öz növbəsində istənilən zəif maqnit sahəsini gücləndirir. 2020-ci ildə Oran və Vays bu fərziyyəni Yerə və Aya qədər uzandığı üçün zəif olan günəşin yaratdığı maqnit sahəsi ilə birlikdə aya nəhəng təsirin simulyasiyaları ilə sınaqdan keçirdilər.

Simulyasiyalarda onlar aya təsirin belə bir günəş sahəsini gücləndirə biləcəyini yoxladılar ki, bu da səth süxurlarının yüksək maqnit ölçmələrini izah etmək üçün kifayətdir. Məlum oldu ki, belə deyildi və onların nəticələri, ayın itkin maqnitizmində rol oynayan plazmanın yaratdığı təsirləri istisna edirdi.

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, innovasiyalar və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniliklər əldə edin .Abunə ol

Bir sünbül və titrəmə

Ancaq yeni araşdırmalarında tədqiqatçılar fərqli bir mövqe tutdular. Günəşin maqnit sahəsini hesablamaq əvəzinə, ayın bir zamanlar zəif də olsa, özünəməxsus bir maqnit sahəsi yaradan bir dinamoya ev sahibliyi etdiyini fərz etdilər. Onun nüvəsinin ölçüsünü nəzərə alaraq, belə bir sahənin təxminən 1 mikrotesla və ya bugünkü Yer sahəsindən 50 dəfə zəif olacağını təxmin etdilər.

Tədqiqatçılar bu başlanğıc nöqtəsindən ayın səthinə, Ayın yaxın tərəfində Imbrium hövzəsini yarada biləcəklərinə bənzər böyük bir zərbəni simulyasiya etdilər. Katarina Miljkovic-in təsir simulyasiyalarından istifadə edərək, komanda daha sonra plazma buludunu simulyasiya etdi ki, zərbənin gücü səth materialını buxarlandırarkən belə bir təsir yaranacaqdı. Onlar ortaya çıxan plazmanın necə axdığını və ayın zəif maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı təsirini simulyasiya etmək üçün Miçiqan Universitetinin əməkdaşları tərəfindən hazırlanmış ikinci kodu uyğunlaşdırdılar.

Bu simulyasiyalar göstərdi ki, plazma buludu zərbədən yarandıqca, onun bir hissəsi kosmosa genişlənəcək, qalan hissəsi isə ayın ətrafında axışaraq əks tərəfdə cəmləşəcək. Orada plazma Ayın zəif maqnit sahəsini sıxıb qısa müddətə gücləndirəcəkdi. Narrett deyir ki, maqnit sahəsinin gücləndirildiyi andan onun ilkin vəziyyətinə qayıtdığı vaxta qədər bütün bu proses inanılmaz dərəcədə sürətli olardı – təxminən 40 dəqiqə.

Bu qısa pəncərə ətrafdakı qayaların ani maqnit sünbülünü qeyd etməsi üçün kifayət edərdimi? Tədqiqatçılar başqa bir təsirlə əlaqəli təsirin köməyi ilə bəli deyirlər.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1751428779&adf=1092384543&pi=t.ma~as.8188791252&w=540&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1748072181&rafmt=1&armr=3&format=540×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-05-moon-highly-magnetic-scientists.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM2LjAuNzEwMy4xMTQiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxMzYuMC43MTAzLjExNCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNi4wLjcxMDMuMTE0Il0sWyJOb3QuQS9CcmFuZCIsIjk5LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1748072180800&bpp=1&bdt=186&idt=124&shv=r20250521&mjsv=m202505200101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3De2af2bea6b3e2e90%3AT%3D1735548424%3ART%3D1748071597%3AS%3DALNI_MZIaWdAh-lthHlhpkWN2g6ZC7xT8A&gpic=UID%3D00000f8412a58936%3AT%3D1735548424%3ART%3D1748071597%3AS%3DALNI_MaJ_6ILTTPz6uEc3lU2rNf9ZPgQbA&eo_id_str=ID%3D1b1b09cf233e1b4b%3AT%3D1735548424%3ART%3D1748071597%3AS%3DAA-AfjZKostxhmsFX2YCqOZbTGHa&prev_fmts=0x0%2C540x280&nras=1&correlator=3251499200006&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=864&u_w=1536&u_ah=816&u_aw=1536&u_cd=24&u_sd=1.25&dmc=8&adx=395&ady=4541&biw=1521&bih=730&scr_x=0&scr_y=0&eid=31092113%2C95353386%2C95360609%2C31092611%2C95361618%2C95360959%2C95360801&oid=2&pvsid=850250557505309&tmod=771716099&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C0%2C1536%2C816%2C1536%2C730&vis=2&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=3&uci=a!3&btvi=2&fsb=1&dtd=331

Onlar tapdılar ki, Imbrium miqyaslı bir zərbə, seysmik şoka bənzər bir təzyiq dalğası göndərəcəkdi. Bu dalğalar digər tərəfə yaxınlaşacaq, burada zərbə ətrafdakı süxurları “sarsıdacaq”, süxurların elektronlarını – öz spinlərini təbii olaraq istənilən xarici maqnit sahəsinə yönəldən atomaltı hissəcikləri qısa müddətə pozacaqdı.

Tədqiqatçılar, zərbənin plazması Ayın maqnit sahəsini gücləndirdiyi zaman qayaların şoka düşdüyündən şübhələnirlər. Süxurların elektronları geri oturduqca, onlar ani yüksək maqnit sahəsinə uyğun olaraq yeni oriyentasiya aldılar.

“Sanki 52 kartlıq göyərtəni havaya, maqnit sahəsinə atırsan və hər kartda bir kompas iynəsi var” deyir Weiss. “Kartlar yerə geri oturduqda, bunu yeni oriyentasiyada edirlər. Bu, mahiyyətcə maqnitləşmə prosesidir.”

Tədqiqatçılar deyirlər ki, dinamo və böyük zərbənin bu kombinasiyası zərbənin şok dalğası ilə birlikdə Ayın yüksək maqnitləşmiş səth süxurlarını, xüsusən də uzaq tərəfdə izah etmək üçün kifayətdir. Əmin olmağın bir yolu, şok və yüksək maqnitizm əlamətləri üçün süxurlardan birbaşa nümunə götürməkdir. Bu, NASA-nın Artemis proqramı kimi missiyaların tədqiq etməyi planlaşdırdığı qayalar uzaq tərəfdə, Ayın cənub qütbünün yaxınlığında yerləşdiyi üçün bu bir ehtimal ola bilər.

“Bir neçə onilliklərdir ki, ayın maqnitliyi ilə bağlı bir növ tapmaca var – bu, zərbələrdəndir, yoxsa dinamodan?” Oran deyir. “Və burada deyirik ki, bu, hər ikisindən bir azdır və bu, sınaqdan keçirilə bilən bir fərziyyədir, bu gözəldir.”

Komandanın simulyasiyaları MIT SuperCloud istifadə edərək həyata keçirilib.

Daha çox məlumat: Qədim Ay dinamosunun təsirli plazma gücləndirilməsi, Elm İnkişafı (2025). DOI: 10.1126/sciadv.adr7401

Jurnal məlumatı: Elmin inkişafı 

Massaçusets Texnologiya İnstitutu tərəfindən təmin edilmişdir