Müxtəlif dillərdə danışanlar cümlə quruluşunu eyni şəkildə qururlarmı? PLOS Biology- də dərc olunan neyroimaging tədqiqatında Maks Plank Psixolinqvistika İnstitutu, Donders İnstitutu və Nijmegendəki Radboud Universitetinin alimləri holland hekayələrini dinləyən iştirakçıların beyin fəaliyyətini qeydə alıblar. İngilis dilindən fərqli olaraq, holland dilində cümlələrin işlənməsi “gözlə-gör” yanaşması deyil, sonra gələnləri proqnozlaşdırmaq strategiyasına əsaslanırdı ki, bu da strategiyaların dillər arasında fərqli ola biləcəyini göstərir.

Danışıq dilini dinləyərkən insanlar mücərrəd qrammatika biliklərini əslində eşitdikləri sözlərlə əlaqələndirməlidirlər. İnsanların real vaxtda qrammatik quruluşu necə qurması ilə bağlı nəzəriyyələr çox vaxt ingilis dilinə əsaslanır. “Mən sənədli filmə baxdım” kimi cümlələrdə “sənədli” isim dərhal felin ardınca gəlir. Bununla belə, hollandca cümlələrdə söz sırası tərsinə çevrilə bilər: “Ik heb een documentaire gezien” (“İzlədiyim sənədli film var.”).

“Müxtəlif dillərdə danışanların qrammatik quruluşu eyni şəkildə qurub-yaratmadığını öyrənmək üçün ingilis dilindən bu cür maraqlı cəhətlərə görə fərqlənən dillərə baxmaq vacibdir”, – birinci müəllif Cas Coopmans deyir. “İngilis dilinə əsaslanan tapıntılar holland dili kimi fərqli qrammatik xüsusiyyətlərə malik dillər üçün ümumiləşdirməyə bilər.”

Audio kitab hekayələr

İnsanların Hollandiyada cümlə quruluşunu necə qurduğunu araşdırmaq üçün tədqiqatçılar maqnitoensefaloqrafiya (MEG) skanerində Hollandiyalı audiokitab hekayələrini dinləyən 24 iştirakçının beyin fəaliyyətini ölçdülər.

Audiokitabdakı hər bir söz üçün tədqiqatçılar nə qədər qrammatik məlumatın qurula biləcəyini müəyyənləşdirdilər. Qarşıdan gələn cümlə strukturunun erkən proqnozlaşdırılmasına əsaslanan “yuxarıdan aşağı” strategiyası sonrakı mərhələdə qrammatik məlumatların inteqrasiyasına əsaslanan “aşağıdan yuxarı” strategiya ilə müqayisə edilmişdir.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=4054963813&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1737536524&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-01-sentence-language-specific-brain.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTMxLjAuNjc3OC4yNjYiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzMS4wLjY3NzguMjY2Il0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzMS4wLjY3NzguMjY2Il0sWyJOb3RfQSBCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1737536524418&bpp=1&bdt=145&idt=92&shv=r20250116&mjsv=m202501210101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1737536287%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1737536287%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1737536287%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=3050678746713&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=447&ady=1988&biw=1903&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=95344788%2C95350246%2C31089905%2C31088250%2C95347432&oid=2&pvsid=922913952579840&tmod=459416763&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=96

Bundan sonra nə olacağını proqnozlaşdırmaq

Hər iki cümlə qurma strategiyası böyük sol yarımkürənin dil sahələrində fəaliyyəti proqnozlaşdıra bilər. Lakin təsirlər proqnozlaşdırılan strukturun qurulması üçün daha güclü idi.

İngilis dilində danışanlar “gözlə-gör” yanaşmasını mənimsəsələr də, holland dilində danışanlar daha çox proqnozlaşdırıcı şəkildə cümlələr qururlar. Bu o deməkdir ki, müxtəlif dillərdə danışanlar dili anlama zamanı qrammatik quruluşu necə qurmalarına görə fərqlənirlər.

Tədqiqatçılar daha sonra bu metodu digər dilləri, eləcə də müxtəlif linqvistik xüsusiyyətlərin rolunu öyrənmək üçün tətbiq etmək istəyirlər.

“İndi biz bilirik ki, biz bu üsuldan insanların təbii danışıq dilini başa düşməsi zamanı qrammatik quruluşu necə qurduqlarını öyrənmək üçün istifadə edə bilərik, biz bu prosesin digər linqvistik xüsusiyyətlərin necə təsir etdiyini görə bilərik. Gələcək işdə beynin nitq dilini necə istifadə edə biləcəyini araşdıracağıq. danışıq cümlələrinin qrammatik quruluşunu çıxarmaq üçün nitqin prosodik xüsusiyyətləri “dedi Coopmans.

Daha çox məlumat: Cas W. Coopmans et al, Dilə xas sinir dinamikası sintaksisi zaman domeninə genişləndirir, PLOS Biology (2025). DOI: 10.1371/journal.pbio.3002968

Jurnal məlumatı: PLoS Biology 

Max Planck Cəmiyyəti tərəfindən təmin edilmişdir