İnsanların müxtəlif real dünya stimulları və rənglər də daxil olmaqla anlayışlar arasında zehni assosiasiyalar qurması məlumdur. Məsələn, qırmızı və narıncı adətən “isti” və ya “isti”, mavi “sərin” və ya “soyuq” kimi sözlərlə, ağ isə “təmiz” kimi sözlərlə əlaqələndirilir.

Maraqlıdır ki, bəzi keçmiş psixologiya tədqiqatları göstərmişdir ki, bu assosiasiyalardan bəziləri insanların ətraf aləmdə rəngləri görməklə bağlı bilavasitə təcrübəsindən yaransa belə, anadangəlmə kor olan bir çox insanlar yenə də oxşar rəng-sifət birləşmələri yaradırlar. Rənglər və xüsusi sifətlər arasında assosiasiyaların yaranmasının əsasını təşkil edən proseslər hələ tam aydınlaşdırılmamışdır.

Viskonsin-Madison Universitetinin tədqiqatçıları bu yaxınlarda Open AI-nin GPT-4 böyük dil modeli (LLM) daxil olmaqla, riyazi və hesablama vasitələrindən istifadə edərək, dilin rəng haqqında necə öyrəndiyimizə necə töhfə verdiyini daha da araşdırmaq üçün bir araşdırma apardılar. Onların “Communications Psychology” jurnalında dərc olunmuş tapıntıları göstərir ki, rəng-sifət assosiasiyaları dilin strukturunda kök salır və beləliklə, təkcə təcrübə vasitəsilə öyrənilmir.

Qiawen Liu, Jeroen van Paridon və Gary Lupyan öz məqalələrində yazırdılar: “Müəyyən rənglər müəyyən sifətlərlə güclü şəkildə əlaqələndirilir (məsələn, qırmızı isti, mavi soyuqdur)”.

“Bu assosiasiyaların bəziləri parlaq qırmızı közləri görmək kimi vizual təcrübələrə əsaslanır. Təəccüblüdür ki, görmə təcrübəsi olmasa da, bir çox anadangəlmə kor insanlar çox oxşar rəng assosiasiyaları nümayiş etdirirlər ki, bu da çox güman ki, dil vasitəsilə öyrənilir. Biz göstəririk ki, bu assosiasiyalar həqiqətən də dilin statistik strukturuna daxil edilib.”

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=4054963813&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1745918320&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-04-language-adjective-links-people-born.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM1LjAuNzA0OS4xMTUiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNS4wLjcwNDkuMTE1Il0sWyJOb3QtQS5CcmFuZCIsIjguMC4wLjAiXSxbIkNocm9taXVtIiwiMTM1LjAuNzA0OS4xMTUiXV0sMF0.&dt=1745918320260&bpp=1&bdt=84&idt=62&shv=r20250424&mjsv=m202504240101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1745918205%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1745918205%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1745918205%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=8649345894113&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=1945&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31092050%2C95353450%2C95358975%2C95359118%2C31090357&oid=2&pvsid=1953052821003604&tmod=1123576727&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=65

Rəng-sifət birləşmələrinin öyrənilməsinə dilin töhfəsini araşdırmaq üçün Liu, van Paridon və Lupyan söz əlavələrindən istifadə etdilər. Bunlar yazılı mətnlər toplusunda sözlərin necə istifadə olunduğuna dair nümunələri təmsil edən riyazi modellərdir.

Tədqiqatçılar bu modellərdən istifadə edərək ingilis dilində yazılmış mətnləri ehtiva edən verilənlər bazasında rəng-sifət assosiasiyalarının xəritəsini çəkdilər. Daha sonra onlar öz modelləri tərəfindən verilən proqnozları həm kor, həm də görmə qabiliyyətinə malik ingilis dilli fərdlər tərəfindən edilən assosiasiyalarla müqayisə etdilər.

Tədqiqatçılar “Rəng-sifət assosiasiyalarını müəyyən etmək üçün şifahi və yazılı dilin korporasiyası üzərində öyrədilmiş söz əlavələrinə proyeksiya metodu tətbiq edirik”, – deyə tədqiqatçılar yazıblar. “Bu proqnozlar kor və görmə qabiliyyətinə malik ingilis dilində danışanların rəng-sifət assosiasiyalarını proqnozlaşdırdı.”

Tədqiqatçılar bədii mətndən əldə edilən söz əlavələrinin adətən həm kor, həm də görən şəxslər tərəfindən yaradılan rəng-sifət birləşmələrini nə dərəcədə tutduğunu qiymətləndiriblər. Onlar həmçinin bu daxiletmələrə əsaslanan proqnozları məşhur ChatGPT danışıq platformasına güc verən OpenAI-nin geniş dil modeli (LLM) GPT-4 tərəfindən edilən proqnozlarla müqayisə etdilər.

Xüsusilə, onlar müəyyən ediblər ki, bədii mətnlərdən əldə edilən söz əlavələri ilə edilən proqnozlar, GPT-4 modelindən üstün olmaqla, insanlar tərəfindən qurulan assosiasiyalara daha çox uyğun gəlir. Liu, van Paridon və Lupyan təhlil etdikləri mətnlərdə rəng-sifət birləşmələrini öyrənməyə ən çox töhfə verən cümlələri də müəyyən edə bildilər.

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .Abunə ol

Liu, van Paridon və Lupyan izah etdilər: “Təlim korpusunu müxtəlif yollarla genişləndirməklə, biz rəng-sifət birləşmələrini modellərə çatdırmaq üçün ən məsul olan cümlə növlərini kəşf edirik”.

“Biz görürük ki, söz yerləşdirmə modelləri bu assosiasiyaları dolayı (ikinci dərəcəli) birgə hadisələrdən öyrənir və tələb olunduqda insanlar rəngləri xüsusi sifətlərlə əlaqələndirmək üçün ən informativ olan bəzi sözləri müəyyən edə bilirlər.”

Ümumilikdə, bu tədqiqatçılar qrupu tərəfindən toplanan tapıntılar deməyə əsas verir ki, dil insanların qavrayış və təcrübələrindəki fərqlərdən asılı olmayaraq, müəyyən keyfiyyətləri rənglərlə əlaqələndirməyi öyrənməsində əsas rol oynayır . Xüsusilə, o, bu birləşmələrin çox vaxt sözlər arasında dolayı əlaqə olan ikinci dərəcəli birgə hadisələr vasitəsilə öyrənildiyini göstərir.

Məsələn, bu sözlərin hər ikisini ehtiva edən bir çox cümlə ilə qarşılaşdıqdan sonra (məsələn, “soba qırmızıdır”) “qırmızı” ilə “isti” əlaqələndirməyi öyrənməkdənsə, insanlar bu terminləri əlaqələndirə bilərdilər, çünki onlar tez-tez “qırmızı” sözünü istiliklə əlaqəli digər sözlərlə eyni cümlədə tapırlar (məsələn, “od” və “alov”). Beləliklə, bu üçüncü sözlər sifətlə rəng arasındakı əlaqəyə vasitəçilik edir.

Son tədqiqat müxtəlif həyat təcrübələri olan insanların assosiasiyaları öyrənməsinin əsasını təşkil edən proseslərə dair yeni dəyərli fikirlər təklif edir. Gələcəkdə bu, psixoloji prosesləri daha yaxşı başa düşmək üçün real dünya müşahidələrini hesablama və riyazi modellər tərəfindən edilən proqnozlarla müqayisə edən əlavə tədqiqatlara ilham verə bilər.

Ətraflı məlumat: Qiawen Liu et al, Rəng haqqında dildən öyrənmək, Ünsiyyət Psixologiyası (2025). DOI: 10.1038/s44271-025-00230-9 .

Jurnal məlumatı: Ünsiyyət Psixologiyası 

© 2025 Science X Network