Avropanın erkən fermerlərinə yönəlmiş tədqiqatımda mən tez-tez zaman keçdikcə maraqlı bir nümunə ilə maraqlanmışam: fermerlər böyük sıx kəndlərdə yaşamış, sonra əsrlər boyu dağılmış, sonra yenidən şəhərlər yaratmışlar, ancaq onları da tərk etmək üçün. Niyə?

Arxeoloqlar tez-tez şəhər dağılması dediyimiz şeyi iqlim dəyişikliyi , həddindən artıq əhali, sosial təzyiqlər və ya bunların birləşməsi ilə izah edirlər . Hər biri zamanın müxtəlif nöqtələrində doğru olmuşdur.

Lakin elm adamları qarışıqlığa yeni bir fərziyyə əlavə etdilər: xəstəlik. Heyvanlarla yaxından yaşamaq zoonoz xəstəliklərə gətirib çıxarırdı ki, bu da insanlara da sirayət edir. Epidemiyalar sıx yaşayış məntəqələrinin tərk edilməsinə səbəb ola bilərdi, ən azı sonrakı nəsillər məskunlaşma planını xəstəliklərə daha davamlı olmaq üçün təşkil etmək üçün bir yol tapana qədər. Yeni bir araşdırmada, həmkarlarım və mən sonrakı yaşayış məntəqələrinin xəstəliyin ötürülməsi ilə necə qarşılıqlı əlaqədə ola biləcəyini görmək üçün maraqlı planlarını təhlil etdik .

Ən erkən şəhərlər: İnsanlar və heyvanlarla sıx

Çatalhöyük , indiki Türkiyədə, 9000 ildən çox əvvələ aid dünyanın ən qədim əkinçilik kəndidir. Minlərlə insan çiy kərpicdən o qədər sıx bağlanmış evlərdə yaşayırdı ki, sakinlər nərdivanla damdakı qapaqdan içəri daxil olurdular. Hətta seçilmiş əcdadları evin döşəməsinin altında basdırdılar. Anadolu yaylasında çoxlu yerə baxmayaraq, insanlar sıx şəkildə toplaşdılar.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=135&slotname=8188791252&adk=2329133447&adf=1857921027&pi=t.ma~as.8188791252&w=540&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1729104258&rafmt=11&format=540×135&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2024-10-socially-distanced-layout-world-oldest.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTUuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTI5LjAuNjY2OC4xMDEiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEyOS4wLjY2NjguMTAxIl0sWyJOb3Q9QT9CcmFuZCIsIjguMC4wLjAiXSxbIkNocm9taXVtIiwiMTI5LjAuNjY2OC4xMDEiXV0sMF0.&dt=1729103731157&bpp=2&bdt=383&idt=404&shv=r20241014&mjsv=m202410150101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3D534c8786bf75d2ee%3AT%3D1729101614%3ART%3D1729104231%3AS%3DALNI_MbTHKZxl7gLOzTILa8TX13EitEOIw&gpic=UID%3D00000f0bc87df992%3AT%3D1729101614%3ART%3D1729104231%3AS%3DALNI_MaecMbMcxPwV-J3CvP8YQRtr_yFWw&eo_id_str=ID%3D225932ab59df61d0%3AT%3D1729101614%3ART%3D1729104231%3AS%3DAA-AfjYAtaJRoyFre-9Jvpoxw817&prev_fmts=0x0%2C1519x730&nras=2&correlator=7259705600572&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=1&u_h=864&u_w=1536&u_ah=816&u_aw=1536&u_cd=24&u_sd=1.25&dmc=8&adx=395&ady=1743&biw=1519&bih=730&scr_x=0&scr_y=0&eid=44759875%2C44759926%2C44759837%2C31087892%2C31087986%2C44798934%2C95344187%2C95345269%2C31088101%2C31087608&oid=2&pvsid=4112489688918745&tmod=520045854&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fsort%2Fdate%2Fall%2Fpage4.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C730&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=0&td=1&tdf=0&psd=W251bGwsW251bGwsbnVsbCxudWxsLCJkZXByZWNhdGVkX2thbm9uIl0sbnVsbCwxXQ..&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=M

Əsrlər boyu Çatalhöyükdə insanlar qoyun və mal-qara otardılar, arpa becərdilər və pendir hazırladılar. Öküzlərin, rəqs edən fiqurların və vulkan püskürməsinin təlqinedici rəsmləri onların xalq adət-ənənələrindən xəbər verir. Onlar yaxşı təşkil olunmuş evlərini səliqəli saxlayır, döşəmələri süpürür və sobanın tüstüsünün çıxmasına imkan vermək üçün mətbəxin yaxınlığında, qapının altında yerləşən saxlama qablarını saxlayırdılar. Təmiz saxlamaq o demək idi ki, onlar hətta ildə bir neçə dəfə evlərinin daxili divarlarını suvarırdılar.

Bu zəngin ənənələr eramızdan əvvəl 6000-ci ildə Çatalhöyük müəmmalı şəkildə tərk edildiyi zaman sona çatdı . Əhali ətrafdakı sel düzənliyində və ondan kənarda kiçik yaşayış məntəqələrinə dağıldı. Bölgənin digər iri əkinçiliklə məşğul olan əhalisi də dağılmış, köçəri maldarlıq daha geniş yayılmışdı. Çatalhöyükdəki yığılmış evlərdən fərqli olaraq, çiy kərpicdən tikilmiş evlər indi ayrı idi.

Eramızdan əvvəl 6000-ci ilə qədər sıx yaşayış məntəqələrinin tərk edilməsində xəstəlik amil olubmu?

Çatalhöyükdə arxeoloqlar dəfnlərdə və zibil yığınlarında mal-qara sümükləri ilə qarışmış insan sümükləri tapıblar. Çox güman ki, Çatalhöyükdə insan və heyvanlar zoonoz xəstəliklər törədib . Qədim DNT bölgədə eramızdan əvvəl 8500-cü illərdə mal-qaranın vərəmini və çox keçmədən insan körpə sümüklərində vərəmi müəyyən edir. Qədim insan qalıqlarının DNT-si salmonellaların eramızdan əvvəl 4500-cü ilə aiddir . Neolit ​​xəstəliklərinin yoluxuculuğunun və virulentliyinin zaman keçdikcə artdığını fərz etsək, Çatalhöyük kimi sıx yaşayış məntəqələri xəstəliyin təsirlərinin bir yerdə yaşamağın faydalarından üstün olduğu bir nöqtəyə çatmış ola bilər.

2000 il sonra yeni plan

Təxminən eramızdan əvvəl 4000-ci ilə qədər Qara dənizin qərbində, qədim Tripillia mədəniyyətinin meqa yaşayış məntəqələrində böyük şəhər əhalisi yenidən peyda olmuşdu . İndiki Ukrayna ərazisində Nebelivka və Maydanetske kimi Trypillia meqa qəsəbələrində minlərlə insan yaşayırdı .

Əgər xəstəlik minilliklərin yayılmasında bir amil idisə, bu meqa yaşayış məntəqələri necə mümkün idi?

Bu dəfə plan tıxaclarla dolu Çatalhöyükdəkindən fərqli idi: Yüzlərlə taxta, iki mərtəbəli ev müntəzəm olaraq konsentrik oval şəklində yerləşirdi. Onlar həmçinin hər birinin öz böyük məclis evi olan pasta şəkilli məhəllələrdə toplanmışdılar. Məhəllə məclislərində qazılan saxsı qabların müxtəlif kompozisiyaya malik olması, bu qabların müxtəlif ailələrin bir araya gələrək yemək paylaşması tərəfindən gətirildiyini göstərir.

Bu layout bir nəzəriyyə təklif edir. Nebelivka əhalisi bunu bilsə də, bilməsə də, bu aşağı sıxlıqlı, klasterli plan hər hansı bir xəstəliyin epidemiyasının bütün qəsəbəni əhatə etməsinə mane ola bilərdi.

Arxeoloq Simon Carrignon və mən sosial uzaqlaşdırma davranışlarının pandemiyanın yayılmasına necə təsir etdiyini modelləşdirən əvvəlki epidemiologiya layihəsindən kompüter modellərini uyğunlaşdırmaqla bu imkanı sınamağa başladıq . Tripillian qəsəbə planının xəstəliyin yayılmasını necə pozacağını öyrənmək üçün biz mədəni təkamül alimi Mayk O’Brayen və Nebelivka arxeoloqları: Con Çapman , Bisserka Qaydarska və Brayan Byukanan ilə əməkdaşlıq etdik .

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=135&slotname=8188791252&adk=2329133447&adf=2053027255&pi=t.ma~as.8188791252&w=540&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1729104286&rafmt=11&format=540×135&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2024-10-socially-distanced-layout-world-oldest.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTUuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTI5LjAuNjY2OC4xMDEiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEyOS4wLjY2NjguMTAxIl0sWyJOb3Q9QT9CcmFuZCIsIjguMC4wLjAiXSxbIkNocm9taXVtIiwiMTI5LjAuNjY2OC4xMDEiXV0sMF0.&dt=1729103731159&bpp=2&bdt=385&idt=410&shv=r20241014&mjsv=m202410150101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3D534c8786bf75d2ee%3AT%3D1729101614%3ART%3D1729104231%3AS%3DALNI_MbTHKZxl7gLOzTILa8TX13EitEOIw&gpic=UID%3D00000f0bc87df992%3AT%3D1729101614%3ART%3D1729104231%3AS%3DALNI_MaecMbMcxPwV-J3CvP8YQRtr_yFWw&eo_id_str=ID%3D225932ab59df61d0%3AT%3D1729101614%3ART%3D1729104231%3AS%3DAA-AfjYAtaJRoyFre-9Jvpoxw817&prev_fmts=0x0%2C1519x730%2C540x135%2C1005x124&nras=3&correlator=7259705600572&frm=20&pv=1&tl=az&rplot=4&u_tz=240&u_his=1&u_h=864&u_w=1536&u_ah=816&u_aw=1536&u_cd=24&u_sd=1.25&dmc=8&adx=395&ady=4081&biw=1519&bih=730&scr_x=0&scr_y=1187&eid=44759875%2C44759926%2C44759837%2C31087892%2C31087986%2C44798934%2C95344187%2C95345269%2C31088101%2C31087608&oid=2&psts=AOrYGsmPp93IY191w27TaDQhonpqXdeJ_Fz9jWJvPqLsmxsL0L3sr96SMWXsPNVjR2sWakwahmgWoN-AYU6A6Xg2La9BK2Vl5P9vkmAR9RrHgTQjAWuo9g&pvsid=4112489688918745&tmod=520045854&uas=3&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fsort%2Fdate%2Fall%2Fpage4.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C0%2C1536%2C816%2C1536%2C730&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=0&psd=W251bGwsW251bGwsbnVsbCxudWxsLCJkZXByZWNhdGVkX2thbm9uIl0sbnVsbCwxXQ..&nt=1&ifi=3&uci=a!3&btvi=3&fsb=1&dtd=M

Sosial cəhətdən uzaq məhəllələrin simulyasiyası

Nebelivkada xəstəliyin yayılmasını simulyasiya etmək üçün bir neçə fərziyyə irəli sürməli olduq. Birincisi, erkən xəstəliklərin süd və ya ət kimi qidalar vasitəsilə yayıldığını güman etdik. İkincisi, fərz etdik ki, insanlar qonşuluqdakı digər evlərə ətrafdakılardan daha tez-tez baş çəkirlər.

Bu məhəllə qruplaşması xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq üçün kifayət edərmi? Müxtəlif mümkün qarşılıqlı əlaqə sürətlərinin təsirlərini yoxlamaq üçün biz milyonlarla simulyasiyalar həyata keçirdik, ilk növbədə qruplaşdırılmış məhəllələri təmsil edən şəbəkədə. Daha sonra biz simulyasiyaları yenidən həyata keçirdik, bu dəfə hər məhəllədəki evlərə bir-biri ilə əlaqə qurmaq şansının daha yüksək olduğu faktiki sayt planlarından sonra modelləşdirilmiş virtual planda.

Təqdim etdiyimiz simulyasiyalara əsaslanaraq , biz aşkar etdik ki, insanlar digər məhəllələrə nadir hallarda baş çəksəydilər, məsələn, öz məhəllələrindəki digər evlərə baş çəkmənin beşdə birindən onda biri qədər, o zaman Nebelivkadakı evlərin qruplaşdırılması erkən qida yoluxucu xəstəliklərin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaldardı. Hər məhəllənin öz məclis evi olduğunu nəzərə alsaq, bu, ağlabatandır. Ümumilikdə, nəticələr Trypillian planının zoonoz xəstəliklərin artdığı bir vaxtda erkən fermerlərə aşağı sıxlıqlı şəhər populyasiyalarında birlikdə yaşamağa necə kömək edə biləcəyini göstərir .

Nebilevka sakinlərinə, əhalisinin sağ qalmasına kömək etmək üçün öz məhəllələrinin planını şüurlu şəkildə planlaşdırmağa ehtiyac yox idi. Ancaq onlar da ola bilər, çünki insan instinkti yoluxucu xəstəlik əlamətlərindən qaçmaqdır . Çatalhöyükdə olduğu kimi, sakinlər evlərini təmiz saxlayırdılar. Və Nebelivkadakı evlərin təxminən üçdə ikisi müxtəlif vaxtlarda qəsdən yandırıldı . Bu qəsdən dövri yanıqlar zərərvericilərin məhv edilməsi taktikası ola bilər.

Yeni şəhərlər və yeniliklər

İlkin xəstəliklərdən bəziləri nəticədə pis qidalardan başqa vasitələrlə yayılmaq üçün təkamül etdi. Məsələn, vərəm bir anda hava ilə yayıldı. Taun xəstəliyinə səbəb olan bakteriya Yersinia pestis , birələrə uyğunlaşdıqda , qonşuluq sərhədlərinə əhəmiyyət verməyən siçovullar tərəfindən yayıla bilər.

Bu qədim şəhərlər üçün yeni xəstəlik daşıyıcıları çox idimi ? Tripillianın meqa qəsəbələri eramızdan əvvəl 3000-ci ildə tərk edildi. Çatalhöyükdə minlərlə il əvvəl olduğu kimi, insanlar daha kiçik yaşayış məntəqələrinə dağıldılar. Bəzi genetiklər təxminən 5000 il əvvəl bölgədəki vəba xəstəliyinin mənşəyinə görə Trypillia məskənlərinin tərk edildiyini düşünürlər .

Mesopotamiyada ilk şəhərlər təxminən eramızdan əvvəl 3500-cü ildə, digərləri isə tezliklə Misirdə, Hind vadisində və Çində inkişaf etmişdir . On minlərlə əhalisi olan bu şəhərlər ayrı-ayrı məhəllələrdə ixtisaslaşmış sənətkarlarla dolu idi.

Bu dəfə şəhər mərkəzlərində insanlar mal-qara və ya qoyun-keçi ilə yanaq-boş yaşamırdılar. Şəhərlər regional ticarət mərkəzləri idi. Qida şəhərə gətirilir və bir il ərzində 20.000 adamı qidalandırmaq üçün kifayət qədər taxıl saxlaya bilən Xettin paytaxtı Hattuşadakı kimi iri taxıl siloslarında saxlanılırdı . Urukdakı kanallar və ya su quyuları və Mohenjo Daro Hind şəhərində böyük ictimai hamam kimi ictimai su işləri kanalizasiyaya kömək etdi .

Bu erkən şəhərlər, Çin, Afrika və Amerikadakı şəhərlərlə birlikdə sivilizasiyanın əsasları idi. Şübhəsiz ki, onların forması və funksiyası dünyanın ən erkən əkinçilik kəndlərinə qədər minilliklər boyu xəstəliklər və insanların onlara reaksiyaları ilə formalaşmışdır.

The Conversation tərəfindən təmin edilmişdir