İnsanlar müəyyən davranış nümunələrini müntəzəm olaraq təkrar etdikdə, bu davranışlar vərdişlərə çevrilə bilər. Bəzi vərdişlər, məsələn, səhər idmanı, gigiyenik rituallar, sağlam qidalanma və ya meditasiya təcrübələri faydalı ola bilər. Digərləri, məsələn, siqaret çəkmək, televizora baxarkən yemək yemək və ya süründürməçiliyin müxtəlif formaları zərərli nəticələrə səbəb ola bilər.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=7587637799&adk=1434173251&adf=4198688998&pi=t.ma~as.7587637799&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1750840783&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fmedicalxpress.com%2Fnews%2F2025-06-habits-aspects-action-discrepancies.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM3LjAuNzE1MS4xMjAiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJOb3QvQSlCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1750840781600&bpp=1&bdt=466&idt=454&shv=r20250617&mjsv=m202506180101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3De77740426f8da9bc%3AT%3D1735295852%3ART%3D1750840551%3AS%3DALNI_MbHbvhLj3WydQ3lYshQhNgDg8E9nQ&gpic=UID%3D00000f80ad9e2337%3AT%3D1735295852%3ART%3D1750840551%3AS%3DALNI_MYM9zSDwUrvOLsQ-H1E20L0IjGeMw&eo_id_str=ID%3D6293460226466de5%3AT%3D1735295852%3ART%3D1750840551%3AS%3DAA-AfjalIOi2w5hht07Vbs1rPFfC&prev_fmts=0x0%2C336x280&nras=1&correlator=6117725605094&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=1&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=1160&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31093091%2C95331833%2C95353386%2C95362435%2C95362655%2C95363277%2C95364340%2C95359265%2C31093075%2C95344791%2C95364334%2C95364390%2C31093116&oid=2&psts=AOrYGskZiBCVrGfCKZnCQAoHxZK-BLjDuMg9bEuOThB0MM4QfId-8wbWf1Dwomdf5NdD4D9WL3Xz7fRYW00-lw&pvsid=3414511212659551&tmod=221289317&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=2009

Bir çox keçmiş psixologiya və davranış elmi tədqiqatları vərdişlərin formalaşması və saxlanmasının əsasını təşkil edən mexanizmləri açmağa çalışsa da, bu mexanizmlər hələ tam aydınlaşdırılmamışdır. Əslində, indiyə qədər toplanmış tapıntılar bir qədər ziddiyyətlidir, bəziləri vərdişlərin xüsusi stimullar və cavablar arasındakı assosiasiyalara əsaslandığını , digərləri isə bunun olmadığını irəli sürür.

Johns Hopkins Universiteti Tibb Fakültəsinin tədqiqatçıları bu yaxınlarda vərdişlə bağlı əvvəlki təcrübələrin nəticələrində müşahidə edilən uyğunsuzluqların mümkün izahatını təklif etdilər. Onların Təbiət İnsan Davranışında dərc olunan məqaləsi, adi davranışların formalaşmasının cavab hazırlığı və cavabın başlaması kimi adlandırılan müxtəlif eksperimentlərdə araşdırılmış iki fərqli mexanizmlə əlaqələndirilə biləcəyini təklif edir.

Yue Du və Adrian M. Haith öz məqalələrində “İnsanlarda vərdişlərin formalaşması prosesi adətən stimullar və cavablar arasında ixtiyari bir əlaqənin öyrənilməsi kontekstində öyrənilir”. “Bu assosiasiyanın vərdiş halına gəlib-gəlmədiyini qiymətləndirmək adətən ya iştirakçıların müəyyən cavabları saxlaya bilməyəcəyini və ya iştirakçıların müəyyən stimullara fərqli reaksiyalar yarada biləcəyini yoxlamaqdan ibarətdir.

“Lakin bu iki metoddan istifadə edilən tədqiqatlar ziddiyyətli nəticələr verdi. Biz təklif edirik ki, bu uyğunsuzluq yaranır, çünki bu yanaşmalar fəaliyyətə nəzarətin müxtəlif komponentləri ilə əlaqəli fərqli vərdiş formalarını hədəfləyir: müvafiq olaraq cavabın başlaması və cavabın hazırlanması.”

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=7099578867&adk=1328126233&adf=1100001614&pi=t.ma~as.7099578867&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1750840783&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fmedicalxpress.com%2Fnews%2F2025-06-habits-aspects-action-discrepancies.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM3LjAuNzE1MS4xMjAiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJOb3QvQSlCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1750840781601&bpp=1&bdt=467&idt=454&shv=r20250617&mjsv=m202506180101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3De77740426f8da9bc%3AT%3D1735295852%3ART%3D1750840551%3AS%3DALNI_MbHbvhLj3WydQ3lYshQhNgDg8E9nQ&gpic=UID%3D00000f80ad9e2337%3AT%3D1735295852%3ART%3D1750840551%3AS%3DALNI_MYM9zSDwUrvOLsQ-H1E20L0IjGeMw&eo_id_str=ID%3D6293460226466de5%3AT%3D1735295852%3ART%3D1750840551%3AS%3DAA-AfjalIOi2w5hht07Vbs1rPFfC&prev_fmts=0x0%2C336x280%2C750x280&nras=1&correlator=6117725605094&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=1&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=2236&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31093091%2C95331833%2C95353386%2C95362435%2C95362655%2C95363277%2C95364340%2C95359265%2C31093075%2C95344791%2C95364334%2C95364390%2C31093116&oid=2&psts=AOrYGskZiBCVrGfCKZnCQAoHxZK-BLjDuMg9bEuOThB0MM4QfId-8wbWf1Dwomdf5NdD4D9WL3Xz7fRYW00-lw&pvsid=3414511212659551&tmod=221289317&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=3&uci=a!3&btvi=2&fsb=1&dtd=2014

Keçmiş tədqiqatların əksəriyyəti iki yanaşmadan birini istifadə edərək vərdişlərin formalaşmasını qiymətləndirmişdir. Bu yanaşmalardan birincisi, yenidən işlənmiş “xəritələmə”dən (yəni, stimullar və cavablar arasında yeni və yenidən işlənmiş assosiasiyalardan) fərqli olaraq, iştirakçıların orijinal “xəritələmə”dən (yəni, zamanla öyrəndikləri stimullar və cavablar arasındakı assosiasiyalardan) sonra stimullara nə dərəcədə reaksiya verəcəklərinə baxmaqla vərdiş formalaşmasını qiymətləndirir.

Geniş istifadə olunan ikinci eksperimental yanaşma, iştirakçılardan stimul təqdim edildikdə xüsusi üsullarla cavab verməyi öyrəndikdən sonra stimulların bir hissəsinə cavab verməkdən çəkinmələrini xahiş edir. Bu paradiqma vərdişləri, hətta onlardan artıq etməmələri istənilsə belə, əldə edilmiş üsullarla stimullara cavab verməkdə əzmkarlıq kimi ölçür.

Du və Haith, bu iki fərqli eksperimental yanaşmadan sonra təcrübələrin vərdiş davranışının fərqli aspektlərini ölçdüyünü fərz etdilər. Birincisi, müəyyən bir vərdişli hərəkətin seçilməsi və onu yerinə yetirməyə hazırlaşmağı nəzərdə tutan cavab hazırlığı ola bilər, ikincisi isə adi davranışı yerinə yetirməyə başlamaqdan ibarət olan cavab təşəbbüsü və ya əksinə, onu yerinə yetirməkdən çəkinmək üçün hərəkətə keçmək ola bilər.

Tədqiqatçılar öz fərziyyələrini yoxlamaq üçün 215 iştirakçının iştirakı ilə bir sıra eksperimentlər apardılar, onlardan stimullar və cavablar arasında əlaqənin öyrənilməsini təşviq etmək üçün hazırlanmış tapşırığı tamamlamaları istəndi. Daha sonra iştirakçılardan bəzilərindən ilk eksperimental yanaşmaya əməl edərək xəritələşdirilmiş assosiasiyaları yenidən nəzərdən keçirmələri, digərlərindən isə əvvəllər cavab verməyi öyrəndikləri bəzi stimullara cavab verməkdən çəkinmələri, beləliklə də ikinci yanaşmaya əməl etmələri istəndi.

“Hesablama modelləri ilə birlikdə bir sıra eksperimentlər vasitəsilə biz göstəririk ki, bu iki yanaşma həqiqətən də vərdişin ayrıla bilən formalarını ölçür ” dedi Du və Haith. “Nəticələrimiz göstərir ki, müəyyən bir davranış bir çox, keyfiyyətcə müxtəlif yollarla vərdiş halına gələ bilər və vərdişlərin ən yaxşı şəkildə təşviq edilməsi və ya aradan qaldırılması üçün vacib təsirlər var.”

Ümumilikdə, tədqiqatçılar tərəfindən toplanan tapıntılar, vərdişlərin tək bir proseslə formalaşmadığı, əksinə, iki fərqli yolla inkişaf edə biləcəyi və qorunduğu fərziyyələrini təsdiqləyir. Gələcək tədqiqatlar tədqiqatçılar tərəfindən müəyyən edilmiş iki yolu (yəni, cavabın hazırlanması və cavabın başlaması) daha dərindən araşdıra bilər və bu, vərdişlər haqqında mövcud anlayışı potensial olaraq təkmilləşdirə bilər.

Nəhayət, bu tədqiqat səyləri sağlam olmayan vərdişləri pozmaq və ya faydalı olanları formalaşdırmaq üçün daha təsirli strategiyalar hazırlamağa kömək edə bilər. Bundan əlavə, onlar, məsələn, daha sağlam qidalanma vərdişlərini və ya məşq qaydalarını təşviq etmək üçün əhalinin vərdişlərini yaxşılaşdırmaq üçün hazırlanmış davranış elmi müdaxilələrinin inkişafı barədə məlumat verə bilər.

Müəllifimiz İnqrid Fadelli tərəfindən sizin üçün yazılmış , Gaby Clark tərəfindən redaktə edilmiş və Robert Eqan tərəfindən yoxlanılmış və nəzərdən keçirilmiş bu məqalə diqqətli insan əməyinin nəticəsidir. Müstəqil elmi jurnalistikanı yaşatmaq üçün sizin kimi oxuculara güvənirik. Bu hesabat sizin üçün əhəmiyyət kəsb edirsə, lütfən, ianə (xüsusilə aylıq) nəzərdən keçirin. Siz təşəkkür olaraq reklamsız hesab əldə edəcəksiniz .

Daha çox məlumat: Yue Du və digərləri, Cavab hazırlama vərdişləri cavabın başlamasına qarşı, İnsanın Təbiət Davranışı (2025). DOI: 10.1038/s41562-025-02215-4 .

Jurnal məlumatı: Təbiət İnsan Davranışı 

© 2025 Science X Network