Bu yaxınlarda Cənubi Afrikada təxminən 250 milyon il əvvəl yaşamış kiçik sürünənlərin fosilləşmiş koloniyası tapıldı. İlk dəfədir ki, o zamanlar qədim superkontinent olan Qondvananın (indiki mərkəzi Karoo) düzənliklərində yaşayan Procolophon trigoniceps-in mürəkkəb, yeraltı çuxurlarda birgə yaşadığı və öldüyü aşkar edilmişdir. İndiyə qədər onlar yalnız tək nümunələr kimi aşkar edilmişdir.

Qısa boyun, uzun bədən və uzun quyruğu olan Procolophon trigoniceps təxminən yarım metr uzunluğunda idi, təxminən yetkinlik yaşına çatmayan monitor kərtənkələsi ilə eyni ölçüdə idi . Onun geniş, yastı başlı kəllə sümüyü, arxaya baxan fərqli buynuzları və sərt bitkiləri və bəlkə də hətta şirin su xərçənglərini əzmək üçün hazırlanmış kəski kimi böyüdülmüş dişləri var idi.

Kərtənkələ formalı heyvanın özünün fosilləri ilk dəfə 1876-cı ildə Cənubi Afrikanın Şərqi Cape bölgəsindəki Tarkastad yaxınlığında tapılıb. O vaxtdan bəri Braziliya və Antarktidada tapıldı. Lakin bu, ilk dəfədir ki, paleontoloqlar sümük-sümük təmasda müxtəlif ölçülü (böyüklər və yeniyetmələr) bir qrup fosil tapıblar. Bu, ölməzdən əvvəl onların bədən istiliyini sabitləşdirmək üçün bir araya toplaşdıqlarını göstərir və nəticədə onların birlikdə yaşayıb öldüyünü göstərir.

Bu tapıntıdan əvvəl kommunal yeraltı yaşayışın məməlilərlə başladığı güman edilirdi. Bununla belə, Prokolofon ilk məməli təkamüldən 20 milyon il əvvəl yaşamışdır.

Son üç il ərzində mən qayaya baxmaq və içindəki Procolophon skeletlərinin 3D şəkillərini hazırlamaq üçün rentgen şüalarına bənzər neytron tomoqrafiyasından istifadə edən tədqiqat qrupuna rəhbərlik etmişəm. Yuvanın sonundakı böyük bir boşluq və ya kameranın dibində qıvrılmış yetkin Prokolofon skeletini yuxarıda uzanmış yeniyetmənin səpələnmiş sümükləri ilə aydın şəkildə müəyyən edə bildiyimiz üçün heyrətləndik.

Paleocoğrafiya, Paleoklimatologiya, Paleoekologiya jurnalında dərc edilən araşdırmamız bu qədim sürünənlərin səthin təxminən bir metr altında tunellər qazmaq üçün ön ətraflarını istifadə etdiklərini və sonra birlikdə yaşadıqları otaqları oyaraq etdiklərini müəyyən etdi.

İndi ilk dəfə olaraq bilirik ki, Procolophon trigoniceps qalıqlarını dəstə-dəstə tapmağımızın səbəbi, daşqınlar nəticəsində yaranan qum və palçığın bəzən yuvalarını dolduraraq qış yuxusuna getdikləri zaman onları basdırmasıdır. Beləliklə, bu gün Cənubi Afrikanın mərkəzi Karoo bölgəsinin qayalıqlarında, sakinləri hələ də toxunulmaz vəziyyətdə olan bu qədim koloniyalardan bəzilərini heyrətamiz şəkildə fosilləşmiş tapa bilmişik.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1749619865&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-06-fossils-colonies-reptiles-communally-million.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM3LjAuNzE1MS4xMDMiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTAzIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTAzIl0sWyJOb3QvQSlCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1749619865709&bpp=3&bdt=164&idt=-M&shv=r20250609&mjsv=m202506100101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1749619845%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1749619845%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1749619845%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=217909444034&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=2267&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31092886%2C31092898%2C95331832%2C95353387%2C31092936%2C95362797%2C95359266%2C95362804%2C95363074&oid=2&pvsid=1249049809757308&tmod=54008405&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=123

Procolophon fosillərinin necə qorunub saxlandığı

Tədqiqatımız qədim ətraf mühiti – o dövrün landşaftlarını, iqlimini və ekosistemlərini şərh etməkdən ibarət idi. Daha sonra bu heyvanların yeraltı qazma qabiliyyətinə malik olduğunu təsdiqləmək üçün skeletlərin anatomiyasını təhlil etdik.

Doldurulmuş yuvaların xarici səthlərini də tədqiq etdik və yetkin Procolophon skeletlərinin ön pəncələrinin eninə və aralığına yaxından uyğun gələn cızıq izləri tapdıq. Bu, bizi daha əmin etdi ki, heyvanlar bu yuvaları daşqın səthində həddindən artıq istidən və soyuqdan sığınmaq üçün qazdılar. Onlar həmçinin gözlənilməz yağışlardan və dəyişən gündəlik temperaturdan xilas olmağa çalışa bilərdilər .

Bu , Perm dövrünün sonu kütləvi yoxa çıxmasından dərhal sonrakı dövr idi – bu günə qədər Yerin ən böyük kütləvi yox olması hadisəsi və ekstremal fırtınalar və uzun quraq mövsümlər, bugünkü musson iqlimi kimi bir şey.

Tədqiqatlarımız göstərir ki, onlar əsas qida mənbəyi kimi qıjı və ağaclarla əhatə olunmuş gölməçələrin yaxınlığında yerləşən torpağa öz yuvalarını qazıblar. Bu sahələr daşqın səthindən təxminən bir metr aşağıya qədər sadə maili tunellər qazmaq üçün ideal idi.

Oyuqların təbəqələşməsindən biz bu kiçik sürünənlərin bir neçə onilliklər ərzində eyni yerdə yeni yuvalar qazmaqla yanaşı, tərk edilmiş yuvalardan yenidən istifadə etdiklərini gördük. Bu uzun müddət ərzində bir-birinə yaxın qazılmış quyuların sayı artaraq indi koloniya kimi şərh etdiyimiz bir kompleks və ya “qəsəbə” əmələ gətirir.

Təxminən eyni yaşdakı qayalardan eyni növə aid fosillər Braziliya və Antarktidada da tapılıb. Bu, bizi bu kiçik, soyuqqanlı (ektotermik) sürünənlərin 3000 kilometr məsafədə – o dövrdə cənub Qondvananın bütün düzənlik ərazilərində necə yayıla bildiyini soruşmağa vadar etdi.

Komandada braziliyalı tədqiqatçılar Juan Cisneros və Felipe Pinheiro olması bizə bəxti gətirdi. Cənubi Afrika, Braziliya və Antarktidada tapılan fosillərin hamısının eyni növ olduğunu təsdiq edə bildilər.

Biz belə nəticəyə gəldik ki, Prokolofonun bir növ kimi yaşaya bilməsinin və bu qədər böyük məsafədə yayılmasının səbəbi onun yeraltı sığınacaqlar qazmaq və koloniyalar yaratmaq qabiliyyətidir. Bu, onları ekstremal hava şəraitindən, yırtıcılardan qorudu və çoxalma koloniyaları yaratmağa imkan verdi.

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .Abunə ol

Kommunal sürünənlərin kəşfi

Bu iş vasitəsilə biz Procolophon-un qazıntıçı olduğuna dair əvvəlki təklifləri dəstəkləyən dəlillər tapdıq. İndi biz onun həm də qrup halında yaşayan və ola bilsin ki, sosial icmalı bir sürünən olduğunu irəli sürə bildik. Onların qohum olmamasına baxmayaraq, biz düşünürük ki, Prokolofon bu gün ABŞ-ın cənub-qərbində və Meksikanın quraq ərazilərində yaşayan səhra tısbağası Gopherus agassizii ilə oxşar şəkildə yaşamışdır.

Bu tapıntılar o deməkdir ki, quruda yaşayan sürünənlər arasında kommunal yaşayışın düşündüyümüzdən daha geridə baş verdiyini görə bilərik.

Daha çox məlumat əldə etmək üçün, biz cızıqlarla işarələnmiş çuxur tökmələrini əlavə araşdırma üçün Sidneydəki Avstraliya Nüvə Elmi və Texnologiya Təşkilatının Avstraliya neytron tomoqrafiya laboratoriyasına apardıq. Məhz burada heyvanların tərk edilmiş yuvalardan yenidən istifadə etdiklərinə və çox güman ki, yumurtalarını terminal kameralarına qoyduqlarına dair sübut tapa bildik.

Daha çox məlumat: Roger MH Smith və digərləri, Parareptile Procolophon trigoniceps skeletinin yığılması cənub Qondvana, Paleocoğrafiya, Paleoklimatologiya, Paleoekologiya (2025) arasında Erkən Trias iqlim qeyri-sabitliyinə fossorial reaksiyanı əks etdirir. DOI: 10.1016/j.palaeo.2025.112978

Jurnal məlumatları: Paleocoğrafiya, Paleoklimatologiya, Paleoekologiya 

The Conversation tərəfindən təmin edilmişdir