Saturnun halqaları günəş sistemindəki ən məşhur və möhtəşəm xüsusiyyətlərdən biridir. Yer kürəsinin bir zamanlar buna bənzər bir şey ola bilər.

Earth & Planetary Science Letters jurnalında dərc olunan məqalədə həmkarlarım və mən Yerin halqasının ola biləcəyinə dair sübutlar təqdim edirik.

Təxminən 466 milyon il əvvəl yaranmış və bir neçə on milyonlarla il davam edən belə bir halqanın mövcudluğu planetimizin keçmişindəki bir neçə tapmacanı izah edə bilər.

Halqalı Yer üçün vəziyyət

Təxminən 466 milyon il əvvəl bir çox meteorit Yerə düşməyə başladı. Biz bunu ona görə bilirik ki, bir çox zərbə kraterləri geoloji cəhətdən qısa müddətdə əmələ gəlib.

Eyni dövrdə biz Avropada, Rusiyada və Çində müəyyən meteorit növündən çox yüksək səviyyəli zibil olan əhəngdaşı yataqlarına da rast gəlirik. Bu çöküntü süxurlarındakı meteorit qalıqları bu gün düşən meteoritlərdə gördüyümüzdən daha az müddət ərzində kosmik radiasiyaya məruz qaldıqlarının əlamətlərini göstərir.

Digər qeyri-adi qarışıq çöküntü süxurlarından göründüyü kimi bir çox sunami də bu zaman baş verdi.

Bütün bu xüsusiyyətlərin bir-biri ilə əlaqəli olduğunu düşünürük. Bəs onları bir-birinə bağlayan nədir?

Kraterlərin nümunəsi

Bu yüksək təsir dövründə əmələ gələn 21 meteorit kraterini bilirik. Onların yerlərində nümunə olub-olmadığını görmək istədik.

Keçmişdə Yerin tektonik plitələrinin necə hərəkət etdiyinə dair modellərdən istifadə edərək, bütün bu kraterlərin ilk yarandıqları zaman harada olduqlarını xəritələşdirdik. Bütün kraterlərin bu dövrdə ekvatora yaxın olan qitələrdə olduğunu və heç birinin qütblərə yaxın yerlərdə olmadığını gördük.

Beləliklə, bütün təsirlər ekvatorun yaxınlığında baş verdi. Bəs bu, əslində baş vermiş təsirlərin ədalətli nümunəsidirmi?

Yaxşı, biz o zaman Yerin krateri qorumaq üçün uyğun olan quru səthinin nə qədər ekvatorun yaxınlığında olduğunu ölçdük. Münasib torpaqların yalnız təxminən 30%-i ekvatora yaxın, 70%-i isə daha yüksək enliklərdə idi.

Normal şəraitdə Yerə dəyən asteroidlər Ayda, Marsda və Merkuridəki kraterlərdə gördüyümüz kimi, istənilən enlikdə, təsadüfi şəkildə vura bilər.

Beləliklə, bu dövrdəki 21 kraterin hamısının bir-biri ilə əlaqəsi olmadığı təqdirdə, ekvatorun yaxınlığında əmələ gəlməsi çox az ehtimal olunur. Daha yüksək enliklərdə də bir çox başqa kraterlər görəcəyimizi gözləyərdik.

Düşünürük ki, bütün bu sübutların ən yaxşı izahı böyük bir asteroidin Yerlə yaxından qarşılaşma zamanı parçalanmasıdır. Bir neçə on milyon il ərzində asteroidin dağıntıları Yerə yağaraq yuxarıda təsvir etdiyimiz kraterlər, çöküntülər və sunami nümunəsini yaratdı.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=2996406042&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1726679469&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2024-09-hidden-craters-reveal-earth-saturn.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTUuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTI4LjAuNjYxMy4xMzgiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxMjguMC42NjEzLjEzOCJdLFsiTm90O0E9QnJhbmQiLCIyNC4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEyOC4wLjY2MTMuMTM4Il1dLDBd&dt=1726679026452&bpp=1&bdt=1218&idt=307&shv=r20240912&mjsv=m202409120101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Ddd084782a3980897%3AT%3D1725971170%3ART%3D1726679293%3AS%3DALNI_Ma1uv12HX_ctV-7loP2Dla_dLGslw&eo_id_str=ID%3D6cdee71e935b6dcb%3AT%3D1725971170%3ART%3D1726679293%3AS%3DAA-AfjZEH1DAbfRV50frmhACTroQ&prev_fmts=0x0%2C1903x911&nras=2&correlator=1658672510608&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=1&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=447&ady=3204&biw=1903&bih=911&scr_x=0&scr_y=0&eid=44759876%2C44759927%2C44759837%2C44798934%2C95342765%2C95342338&oid=2&pvsid=3351239056389334&tmod=1883899533&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fsort%2Fdate%2Fall%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C911&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=0&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=M

Üzüklər necə əmələ gəlir

Bilə bilərsiniz ki, Saturn halqaları olan yeganə planet deyil. Yupiter, Neptun və Uranın da daha az aşkar halqaları var. Bəzi alimlər hətta Marsın kiçik peykləri olan Fobos və Deimosun qədim üzük qalıqları ola biləcəyini irəli sürüblər .

Beləliklə, üzüklərin necə əmələ gəldiyi haqqında çox şey bilirik. Bu necə işləyir.

Kiçik bir cisim (asteroid kimi) böyük bir cismin (bir planet kimi) yanından keçəndə cazibə qüvvəsi ilə uzanır. Kifayət qədər yaxınlaşarsa ( Roche limiti adlanan məsafə daxilində ), kiçik bədən çoxlu kiçik parçalara və az sayda daha böyük parçalara parçalanacaq.

Bütün bu fraqmentlər ətrafında sıxışdırılacaq və tədricən daha böyük cismin ekvatoru ətrafında fırlanan zibil halqasına çevriləcək. Vaxt keçdikcə halqadakı material daha böyük gövdəyə düşəcək, burada daha böyük parçalar zərbə kraterləri əmələ gətirəcək. Bu kraterlər ekvatorun yaxınlığında yerləşəcək.

Beləliklə, əgər Yer təxminən 466 milyon il əvvəl keçən bir asteroidi məhv edib tutsaydı, bu, təsir kraterlərinin anomal yerlərini, çöküntü süxurlarındakı meteorit qalıqlarını, kraterlər və sunamiləri və meteoritlərin kosmik radiasiyaya nisbətən qısa müddətə məruz qalmasını izah edərdi.

Nəhəng günəş kölgəsi?

O vaxtlar qitələr kontinental sürüşmə səbəbindən fərqli mövqelərdə idi . Şimali Amerika, Avropa və Avstraliyanın çox hissəsi ekvatora yaxın idi, Afrika və Cənubi Amerika isə daha yüksək cənub enliklərində idi.

Halqa ekvatorun ətrafında olardı. Və Yerin oxu Günəş ətrafındakı orbitinə nisbətən əyildiyi üçün halqa Yer səthinin hissələrini kölgə salacaqdı.

Bu kölgəlik öz növbəsində qlobal soyumağa səbəb ola bilərdi, çünki daha az günəş işığı planetin səthinə çatırdı.

Bu, bizi başqa bir maraqlı tapmacaya gətirir. Təxminən 465 milyon il əvvəl planetimiz kəskin şəkildə soyumağa başladı. 445 milyon il əvvəl bu , son yarım milyard ilin ən soyuq dövrü olan Hirnantian Buz Dövründə idi.

Bu həddindən artıq soyutma üçün Yerə kölgə salan bir üzük cavabdeh idimi? Elmi araşdırmamızın növbəti addımı asteroidlərin necə parçalandığını və dağıldığını və nəticədə yaranan halqanın zamanla necə təkamül etdiyini göstərən riyazi modellər yaratmaqdır. Bu, belə bir halqanın nə qədər soyutma tətbiq edə biləcəyini araşdıran iqlim modelləşdirməsi üçün səhnə yaradacaq .

Ətraflı məlumat: Andrew G. Tomkins et al, Ordovik, Yer və Planet Elmi Məktublarında (2024) Yerin halqası olduğunu göstərən sübutlar . DOI: 10.1016/j.epsl.2024.118991

Jurnal məlumatı: Yer və Planet Elmi Məktubları 

The Conversation tərəfindən təmin edilmişdir