Vyana Universitetinin alimlərinin rəhbərlik etdiyi beynəlxalq tədqiqat qrupu ana və döl arasındakı interfeysdə ixtisaslaşmış hüceyrə tipləri və kommunikasiya şəbəkələrinin milyonlarla il ərzində necə təkamül etdiyinə dair yeni anlayışlar üzə çıxarıb. Bu kəşflər təbiətin ən diqqətəlayiq yeniliklərindən birinə – uğurlu hamiləliyi davam etdirmək qabiliyyətinə işıq salır. Tapıntılar Nature Ecology & Evolution jurnalında dərc olunub .

Dölün tam inkişafını dəstəkləmək üçün kifayət qədər uzun müddət davam edən hamiləlik, plasental məməlilərin – insanları da əhatə edən qrupun əlamətdar təkamül sıçrayışıdır. Bunun mərkəzində fetal-ana interfeysi dayanır: ana bətnində körpənin plasentasının ananın uşaqlığı ilə qovuşduğu və iki genetik cəhətdən fərqli orqanizmin – ana və dölün intim əlaqə və daimi qarşılıqlı əlaqədə olduğu yer.

Bu interfeys zərif bir tarazlıq yaratmalıdır: qida və siqnal mübadiləsi üçün kifayət qədər intim, lakin ananın immun sisteminin genetik olaraq “yad” döldən imtina etməsinin qarşısını almaq üçün kifayət qədər qorunur.

Bu mürəkkəb quruluşun arxasındakı mənşəyi və mexanizmləri aşkar etmək üçün komanda məməlilərin təkamül ağacının əsas budaqlarını təmsil edən altı məməli növündən tək hüceyrəli transkriptomları – ayrı-ayrı hüceyrələrdə aktiv genlərin anlıq şəkillərini təhlil etdi . Bunlara siçanlar və qvineya donuzları (gəmiricilər), makakalar və insanlar (primatlar) və daha iki qeyri-adi məməlilər daxildir: tenrek (erkən plasental məməli) və opossum ( mürəkkəb plasentalar təkamül etməzdən əvvəl plasenta məməlilərindən ayrılan marsupial ).

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1751605192&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-07-frontier-evolutionary-pregnancy.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM3LjAuNzE1MS4xMjAiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJOb3QvQSlCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1751605192038&bpp=1&bdt=53&idt=81&shv=r20250630&mjsv=m202507020101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1751605090%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1751605090%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1751605090%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=6856812899123&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=1912&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31093234%2C95353386%2C95362655%2C95363182%2C95365226%2C31093300%2C95344791%2C95359265%2C95365121&oid=2&pvsid=1045872184967835&tmod=1846020030&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=201

Hüceyrəvi ‘məməli hamiləlik atlası’

Tədqiqatçılar fetal-ana interfeysindəki hüceyrələri təhlil edərək, əsas hüceyrə növlərinin təkamül mənşəyini və şaxələnməsini izləyə bildilər. Onların diqqəti iki əsas oyunçuya yönəldi: döldən yaranan və ana toxumasını işğal edən plasenta hüceyrələri və ana mənşəli olan və bu işğala cavab verən uşaqlıq stromal hüceyrələri.

Molekulyar biologiya vasitələrindən istifadə edərək, komanda fərqli genetik imzaları – xüsusi hüceyrə tiplərinə və onların xüsusi funksiyalarına xas olan gen fəaliyyəti nümunələrini müəyyən etdi. Xüsusilə, onlar 100 milyon ildən çox məməlilərdə qorunub saxlanılan fetal plasenta hüceyrələrinin invaziv davranışı ilə əlaqəli bir genetik imza aşkar etdilər.

Bu tapıntı invaziv plasenta hüceyrələrinin insanlara xas olması ilə bağlı ənənəvi fikrə qarşı çıxır və bunun əvəzinə onların məməlilərin təkamülünün dərindən qorunmuş xüsusiyyəti olduğunu ortaya qoyur. Bu müddət ərzində ananın hüceyrələri də statik deyildi. Plasental məməlilərin, lakin marsupialların deyil, hormon istehsalının yeni formalarına sahib olduqları, uzun müddətli hamiləliklər və mürəkkəb hamiləlik üçün əsas addım olduğu və dölün və ananın bir-birinin təkamülünü idarə edə biləcəyinə işarə olduğu aşkar edildi.

Mobil dialoq: Əməkdaşlıq və münaqişə arasında

Fetal-ana interfeysinin necə işlədiyini daha yaxşı başa düşmək üçün tədqiqat ana və döl arasında hüceyrə rabitəsinin təkamülü ilə bağlı iki təsirli nəzəriyyəni sınaqdan keçirdi.

Birincisi, “Anlamsızlaşdırma hipotezi”, təkamül zamanı hormonal siqnalların ya dölə, ya da anaya açıq şəkildə təyin olunduğunu proqnozlaşdırır – aydınlığı təmin etmək və manipulyasiyanın qarşısını almaq üçün mümkün bir qorunma. Nəticələr bu fikri təsdiqlədi: müəyyən siqnallar, o cümlədən WNT zülalları, immun modulyatorlar və steroid hormonları bir mənbə toxumasında aydın şəkildə izlənilə bilərdi.

İkincisi, “Eskalasiya fərziyyəsi” (və ya “genomik münaqişə”), ana və döl genləri arasında təkamüllü silah yarışını təklif edir – məsələn, döl böyümə siqnallarını artırır, ana tərəfi isə onları zəiflətməyə çalışır. Bu nümunə az sayda gendə, xüsusən böyüməni tənzimləyən IGF2-də müşahidə edildi. Bütövlükdə, sübutlar dəqiq tənzimlənmiş kooperativ siqnalına işarə etdi.

Tədqiqatın aparıcı müəllifi və hazırda Vyana Universitetinin Təkamül Biologiyası Departamentinin tədqiqatçısı Daniel J. Stadtmauer deyir: “Bu tapıntılar təkamülün ana və döl arasında əvvəllər güman ediləndən daha çox koordinasiyaya üstünlük verdiyini göstərir”.

“Ana-döl adlanan güc mübarizəsi, görünür, konkret genetik bölgələrlə məhdudlaşır. Hamiləliyin bütövlükdə münaqişə və ya əməkdaşlıq olduğunu soruşmaqdansa, daha faydalı bir sual ola bilər: münaqişə haradadır?”

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .Abunə ol

Tək hüceyrəli analiz: Təkamül kəşfinin açarı

Komandanın kəşfləri iki güclü aləti birləşdirməklə mümkün olub: ayrı-ayrı hüceyrələrdə genlərin fəaliyyətini əks etdirən təkhüceyrəli transkriptomika və elm adamlarına əlamətlərin çoxdan sönmüş əcdadlarda necə görünə biləcəyini yenidən qurmağa kömək edən təkamül modelləşdirmə üsulları. Tədqiqatçılar bu üsulları hüceyrə tiplərinə və onların gen fəaliyyətinə tətbiq etməklə, hüceyrələrin müxtəlif növlərdə necə ünsiyyət qurduğunu simulyasiya edə və hətta bu dialoqun milyonlarla il ərzində necə inkişaf etdiyinə nəzər sala bildilər.

“Bizim yanaşmamız mürəkkəb bioloji sistemlərin təkamülünə yeni bir pəncərə açır – ayrı-ayrı hüceyrələrdən bütöv toxumalara”, – Silvia Basanta, Vyana Universitetinin birinci müəllifi və tədqiqatçısı deyir. Tədqiqat yalnız hamiləliyin necə inkişaf etdiyinə işıq salmır, həm də hüceyrə səviyyəsində təkamül innovasiyalarını izləmək üçün yeni bir çərçivə təklif edir – bir gün hamiləliklə bağlı fəsadları necə başa düşmək, diaqnoz qoymaq və ya müalicə etməyimizi təkmilləşdirə biləcək anlayışlar.

Ətraflı məlumat: Daniel J. Stadtmauer və digərləri, məməlilərin hamiləliyinin altında yatan hüceyrə tipi və hüceyrə siqnal yenilikləri, Təbiət Ekologiyası və Təkamül (2025). DOI: 10.1038/s41559-025-02748-x

Jurnal məlumatı: Nature Ecology & Evolution 

Vyana Universiteti tərəfindən təmin edilmişdir