Köksüz konuslar, yerüstü lava ilə göllər və çaylar kimi su obyektləri arasında qarşılıqlı təsir nəticəsində yaranan davamlı partlayışlar nəticəsində əmələ gələn, diametri bir neçə yüz metrdən bir neçə yüz metrə qədər olan kiçik vulkanik relyef formalarıdır. Dərin yeraltından qalxan maqmadan yaranan adi vulkanlardan fərqli olaraq, lava su tərkibli təbəqəni örtdükdə, partlayıcı reaksiyalara səbəb olanda köksüz konuslar əmələ gəlir.

Bu prosesə görə onlara psevdokratlar da deyirlər. İslandiyada çoxlu köksüz qozalar olsa da, başqa yerlərdə daha az rast gəlinir, Havaydakı Böyük Adanın sahillərində kiçik nümunələr tapılır. Bunun əksinə olaraq, Marsda köksüz konusların geniş sahələri müəyyən edilmişdir ki, bu da onların əmələ gəlmə mexanizmlərini planetar geologiyanın mühüm mərkəzinə çevirmişdir.

Niigata Universitetinin dosenti Rina Noquchi və onun tələbəsi Wataru Nakaqava bu yaxınlarda köksüz konus əmələ gəlməsini simulyasiya etmək üçün qapalı məkanda analoq təcrübələr apardılar. Tapıntılar “Journal of Volcanology and Geotermal Research” jurnalında dərc olunub .

Onlar lava analoqu kimi qızdırılan nişasta siropundan və su tərkibli təbəqəni təmsil etmək üçün çörək soda və tort siropunun qarışığından istifadə edirdilər.

Təbii şəraitdə lavanın temperaturu 1000°C-dən çox, suyu buxarlanana və partlayana qədər qızdırır. Bununla belə, nişasta siropu karamelləşmədən əvvəl yalnız təxminən 140 ° C-ə çatır, suyun buxarlanması üçün kifayət deyil.

Bunun öhdəsindən gəlmək üçün tədqiqatçılar köpüklənməni artırmaq üçün çörək sodasının termal parçalanmasından – karumeyaki (Yapon pətəkli iris) hazırlamaqdan tanış olan reaksiyadan istifadə etdilər.

Nişasta siropu ilə qızdırıldığında, çörək soda ( natrium bikarbonat ) karbon dioksidi buraxır , köpüklənməni gücləndirir və köksüz konus meydana gəlməsinə bənzər partlayışları simulyasiya edir. Özlülüyünü tənzimləmək üçün tort siropu əlavə edildi. Tədqiqatçılar bir stəkanda şərbətin qalınlığını dəyişdi və əmələ gələn ventilyasiya dəliklərinin ölçüsünü və sayını diqqətlə təhlil etdilər.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=4203178812&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1738043979&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-01-kitchen-mars-volcanic-rootless-cones.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTMyLjAuNjgzNC4xMTEiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siTm90IEEoQnJhbmQiLCI4LjAuMC4wIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzMi4wLjY4MzQuMTExIl0sWyJHb29nbGUgQ2hyb21lIiwiMTMyLjAuNjgzNC4xMTEiXV0sMF0.&dt=1738043979581&bpp=1&bdt=58&idt=104&shv=r20250122&mjsv=m202501160401&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1738043827%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1738043827%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1738043827%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=8098447224228&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=447&ady=2206&biw=1903&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31089871%2C31089716%2C95347432&oid=2&pvsid=1237323707359778&tmod=1848929653&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=109

“Biz müşahidə etdik ki, borular çox vaxt strukturlarını qoruyub saxlaya bilmirlər, çünki onlar yaxınlıqdakı formalaşan borular tərəfindən pozulur”, – Dos. Noquçi Prof. Tədqiqat, su rəqabətinə əlavə olaraq, boru rəqabətinin köksüz konusların məkan paylanmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini ortaya qoydu.

Daha qalın şərbət təbəqələri, qalın lavanın daha az köksüz konuslarla əlaqəli olduğu Marsda müşahidələrə uyğun olaraq, borular arasında daha çox rəqabət göstərdi, uğursuz boruları artırdı.

Əksinə, bol boruların olduğu mühitlərdə (bir çox köksüz konusları göstərir) suyun məhdud olması səbəbindən partlayışlar azaldı və bu da daha kiçik konus binalarına səbəb oldu. Bu, Marsda aparılan müşahidələrə uyğun gəlir ki, nazik lava olan ərazilərdə köksüz konus kimi xüsusiyyətlər yoxdur.

Bu ideyanı daha da dəstəkləməklə, yerüstü lava çıxıntılarında müşahidə edilən uğursuz boru strukturları kanal rəqabətinin universal olaraq köksüz konus əmələ gəlməsinə təsir etdiyini göstərir.

Bu təcrübələr və geoloji müşahidələr vurğulayır ki, lava qalınlığı ilə idarə olunan boruların birləşməsi və ayrılması, köksüz konusların məkan paylanmasını və ölçüsünü müəyyən edən əsas amillərdir.

Tapıntılar Yerdə köksüz konusların əmələ gəlməsinin daha dərindən başa düşülməsinə və digər planetlərdə, xüsusən də Marsda oxşar relyef formaları haqqında biliklərin artırılmasına kömək edir.

Gələcək tədqiqatlar formalaşma modellərini dəqiqləşdirmək və köksüz konus inkişafı ilə əlaqəli keçmiş ətraf mühit şəraitinin şərhlərini təkmilləşdirmək üçün ətraflı sahə tədqiqatlarını uzaqdan zondlama məlumatları ilə birləşdirəcəkdir.

Daha çox məlumat: Rina Noguchi et al, Köksüz konusun məkan paylanması və bina ölçüsünə dair özünü təşkili prosesi üçün eksperimental yoxlama, Vulkanologiya və Geotermal Tədqiqatlar Jurnalı (2024). DOI: 10.1016/j.jvolgeores.2024.108221

Jurnal məlumatı: Vulkanologiya və Geotermal Tədqiqatlar Jurnalı 

Niigata Universiteti tərəfindən təmin edilmişdir