Dünyada doğum nisbətləri azalır, itlərin yetişdirilməsi praktikası populyarlıq qazanır. Artan bu “tüklü uşaqlar” tendensiyası cəmiyyətlərimiz haqqında nəyi göstərir?

Eötvös Loránd Universitetinin tədqiqatçıları təklif edirlər ki, itlər əslində uşaqları əvəz etməsələr də, bəzi hallarda onlar valideynliyə bənzər, lakin bioloji nəslin yetişdirilməsi ilə müqayisədə daha az tələblərlə tərbiyələndirici istəkləri yerinə yetirmək imkanı təklif edə bilərlər.

Onların “Avropa Psixoloqu” jurnalında dərc olunmuş icmalı həmçinin müasir ailə strukturlarında itlərin dəyişən rollarının fərdi şəraitdən, həm də mədəni normalardan necə təsirləndiyini araşdırır.

Avropa, Şimali Amerika və Şərqi Asiyanın çox hissəsi daxil olmaqla, bir çox varlı və inkişaf etmiş ölkələr indi sub-əvəzedici məhsuldarlıqla üzləşirlər, bu da insanların zamanla əhalini saxlamaq üçün lazım olandan daha az uşaq sahibi olması deməkdir.

Bunun əksinə olaraq, it sahibliyi son onilliklərdə populyarlıq qazanmışdır. Əksər Avropa ölkələrində ev təsərrüfatlarının dörddə birində ən azı bir it var, bu itlər çox vaxt ailə üzvü və ya hətta tüklü körpə kimi qəbul edilir.

Bu o deməkdir ki, insanlar uşaq əvəzinə itləri seçirlər?

ELTE Eötvös Loránd Universitetinin Etologiya departamentinin tədqiqatçıları bu suala cavab tapmaq üçün ədəbiyyata hərtərəfli baxış keçirdilər.

Onların əsas fikirlərindən biri odur ki, bəzi insanlar üçün itlər bioloji nəslini yetişdirmək üçün lazım olan əhəmiyyətli resursları sərmayə etmədən sosial əlaqələri inkişaf etdirmək və formalaşdırmaq üçün genetik olaraq yerləşdirilmiş sürücünü təmin edən yerinə yetirən bir kompromis ola bilər.

Başqa sözlə, ev heyvanı kimi saxlanılan itlər asılı varlıq ilə sıx emosional əlaqə yaratmaq, müsbət emosiyalar, sosial dəstək və hətta məqsəd hissi təmin etmək imkanı təqdim edir – bu, müəyyən dərəcədə valideynlər tərəfindən yaşananlara bənzəyir – bir uşağa nisbətən nəzarət etmək və ona qulluq etmək daha asandır.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1751428779&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=540&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1747930473&rafmt=1&armr=3&format=540×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-05-modern-dog-ownership-redefined-family.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM2LjAuNzEwMy4xMTQiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxMzYuMC43MTAzLjExNCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNi4wLjcxMDMuMTE0Il0sWyJOb3QuQS9CcmFuZCIsIjk5LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1747930473279&bpp=1&bdt=170&idt=44&shv=r20250521&mjsv=m202505190101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3De2af2bea6b3e2e90%3AT%3D1735548424%3ART%3D1747930455%3AS%3DALNI_MZIaWdAh-lthHlhpkWN2g6ZC7xT8A&gpic=UID%3D00000f8412a58936%3AT%3D1735548424%3ART%3D1747930455%3AS%3DALNI_MaJ_6ILTTPz6uEc3lU2rNf9ZPgQbA&eo_id_str=ID%3D1b1b09cf233e1b4b%3AT%3D1735548424%3ART%3D1747930455%3AS%3DAA-AfjZKostxhmsFX2YCqOZbTGHa&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=2399396790604&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=864&u_w=1536&u_ah=816&u_aw=1536&u_cd=24&u_sd=1.25&dmc=8&adx=395&ady=2295&biw=1521&bih=730&scr_x=0&scr_y=0&eid=42532523%2C95353387%2C95360390%2C95360609%2C95361621%2C95360960&oid=2&pvsid=2525766348880918&tmod=140502480&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage2.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C0%2C1536%2C816%2C1536%2C730&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=204

Bəs nə üçün itlər insanların həyatında uşaq kimi rolları doldurmaq üçün yaxşı namizəd ola bilər?

Birincisi, onların koqnitiv qabiliyyətləri və insan ünsiyyətinə uyğunlaşma qabiliyyəti onlara çox vaxt şifahi danışıqdan əvvəlki uşaqların davranışları ilə müqayisə oluna bilən geniş sosial davranışlar nümayiş etdirməyə imkan verir. Bundan əlavə, bəzi itlər, xüsusən də həddindən artıq uşaq xüsusiyyətləri nümayiş etdirənlər (məsələn, puglar və fransız buldoqları kimi kiçik braxisefal cinslər) kiçik uşaqlar kimi aciz, zərərsiz və günahsız görünə bilər.

Yoldaş itlər və kiçik uşaqlar arasında başqa bir paralellik onların baxıcılarından açıq-aşkar asılılığıdır. İnsan ailələrində saxlanılan itlərin çoxu nə yemək, hara və nə vaxt gəzintiyə çıxmaq və ya kiminlə ünsiyyət qurmaq barədə qərar verə bilmir.

Bu səbəbdən sahiblər onlara lazımi qayğı göstərmək üçün məsuliyyət daşıyırlar və bir çox ölkələrdə həm heyvanların, həm də uşaqların hüquqlarını qorumaq üçün qanunvericilik bazaları yaradılmışdır.

Laura Gillet, Ph.D. izah edir: “İtlərin öz baxıcılarından yüksək asılılığına və bağlılığına baxmayaraq, bir çoxlarının nəzərində itlərin sahibliyi ilə bağlı öhdəliklər uşaq yetişdirməkdən daha az yüklü olaraq qalır”. etologiya fakültəsinin tələbəsi.

“Bir çox amillər arasında itlərin nisbətən qısa ömür sürməsi buna kömək edə bilər, çünki insanların çoxu öz itindən daha çox yaşayacaqlarını gözləyirlər, lakin uşaqlarından deyil.”

Üstəlik, əvvəlki araşdırmalar göstərdi ki, bir çox Qərb, ənənəvi olaraq xristianların təsiri altında olan cəmiyyətlərdə heyvanların həyatı insan həyatından daha az dəyərli olaraq qalır. Buna görə də, insanların heyvanları ilə müəyyən növ münasibətləri necə və niyə inkişaf etdirdiyini anlamaq üçün təkcə fərdi qərarlar deyil, həm də sosial-mədəni kontekst çox vacibdir.

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, innovasiyalar və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniliklər əldə edin .Abunə ol

“Qeyd etmək istərdik ki, məşhur inancın əksinə olaraq, it sahiblərinin yalnız kiçik bir azlığı öz ev heyvanları ilə əslində insan uşaqları kimi davranır. Əksər hallarda it valideynləri itləri məhz uşaqlar kimi olmadığı üçün seçirlər və onların növə xas ehtiyaclarını qəbul edirlər”, – MTA-ELTE “Momentum” Heyvan Araşdırmaları Qrupunun Baş Müəllifi, Heyvan Araşdırmaları Kompleksinin rəhbəri Eniko Kubinyi əlavə edir.

Bununla belə, bir itin istəkləri və ehtiyacları həmişə sahiblərinin gözlədikləri və ya arzu etdikləri ilə uyğun gəlmir. Bu, heyvanların rifahına gəldikdə həlledici məqamdır. İtlərə uşaq əvəzediciləri kimi yanaşmaq və onlarda həddindən artıq uşaq xüsusiyyətləri axtarmaq bir sıra etik narahatlıqlar doğurur, məsələn, müəyyən qeyri-sağlam cinslərin kütləvi şəkildə çoxalması və ya itdə emosional və davranış problemlərinə səbəb ola biləcək həddindən artıq qoruyucu qayğıkeş davranışlar.

Nəticə olaraq, it saxlama təcrübələri, o cümlədən itlərin yetişdirilməsi müxtəlif formalarda olur, bunların hamısı müəyyən sosial-mədəni kontekstdən və fərdi şəraitdən asılıdır və insanın bütün həyatı boyu dəyişə bilər. Məsələn, it gənc, övladı olmayan bir cütlüyün “əvvəlcədən uşağı” kimi xidmət edə bilər və daha sonra onların ilk övladı üçün tüklü bir qardaş ola bilər.

Tədqiqatın müəllifləri eyni zamanda, müxtəlif insan münasibətlərinin xüsusiyyətlərini – təkcə uşaq-valideyn münasibətlərini deyil, həm də dostluq və tərəfdaşlığı birləşdirərək, öz dinamikası ilə bənzərsiz bir əlaqə ilə nəticələnən it-insan bağı haqqında alternativ düşüncə yollarını təklif edirlər. Üstəlik, itlər də daxil olmaqla, yoldaş heyvanların insan həyatında oynadığı dəyişən rollar ailə anlayışını yenidən müəyyənləşdirir və müasir həyat tərzimizi şübhəsiz şübhə altına alır.

Müəlliflər hazırda it-insan münasibətlərini daha dərindən anlamaq üçün yeni bir araşdırma aparırlar. Dünyadakı it sahibləri bu sorğuya cavab verməyə dəvət olunurlar .

Daha çox məlumat: Laura Gillet və başqaları, Valideynlik və Ailənin Yenidən Tərifi – Qərb Cəmiyyətlərində İtlərin Uşaq Bənzər Rolu, Avropa Psixoloqu (2025). DOI: 10.1027/1016-9040/a000552

Eötvös Loránd Universiteti tərəfindən təmin edilmişdir