Yerli ekosistemlərdən kontinental miqyaslara keçərkən növlərin sayı bərabər şəkildə artmır – ekoloqların onilliklər ərzində tanıdıqları bir fenomen. İndi Almaniya İnteqrativ Biomüxtəlifliyin Tədqiqat Mərkəzinin (iDiv) və Martin Lüter Universitetinin Halle-Vittenberqin (MLU) tədqiqatçıları da daxil olmaqla, beynəlxalq alimlər qrupu növlər üzrə miqyasda yayılmasına xas olan üç fərqli mərhələni izah etmək üçün yeni nəzəriyyə işləyib hazırlayıb.

Nature Communications jurnalında dərc edilən nəzəriyyə , yaşayış yerləri məhv edildikdə nə qədər növün itdiyini təxmin etmək üçün çox vacib ola bilər.

Kiçik bir ərazidən kontinental miqyasda hərəkət etdikcə növlərin sayı artır. Məsələn, bir kənd gölməçəsi yalnız bir neçə amfibiya növünə ev sahibliyi edə bilər, lakin miqyas çayları və bataqlıqları əhatə edəcək qədər genişləndikcə, kontinental və ya qitələrarası səviyyədə bir neçə yüz və ya min növə çatan daha çox qurbağa, qurbağa və ya salamandr meydana çıxır.

Növlərin miqyasda yayılmasının üç fazalı modeli

Bu nümunələr növ-alan əlaqələri (SARS) kimi tanınır. Ekoloqlar çoxdan müşahidə etmişlər ki, SARS xarakterik üç fazalı modelə əməl edir: Birinci mərhələdə (yerlidən regionala qədər) növlərin sayı sürətlə artır. İkinci mərhələdə (regionaldan qitəyə qədər) artım yavaşlayır. Nəhayət, üçüncü mərhələdə (kontinentaldan qitələrarası) növlərin sayı yenidən sürətlənir.

Tədqiqatçılar indi bu üç fazalı nümunələri izah etmək və fazalar arasında əsas keçid nöqtələrində növlərin sayını təxmin etmək üçün universal bir nəzəriyyə hazırlamışlar.

Portuqaliyadakı CIBIO tədqiqat mərkəzindən birinci müəllif Dr.Luis Borda-de-Aqua deyir: “Bu, ekologiyada irəliyə doğru böyük addımdır”. “Biz nümayiş etdirdik ki, tədqiq edilən ərazilər daxilində bütün növlərin fərdi coğrafi diapazonları bütün dünyada müşahidə etdiyimiz tipik növlərin paylanma modellərini (SARS) formalaşdırır. Bu paylanmaları yeni şəkildə birləşdirərək, müxtəlif fazalar arasında keçidlərdə növlərin sayını təxmin etmək üçün bir düstur hazırladıq.”

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=4203178812&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1746076765&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-04-front-garden-continent-biodiversity-evenly.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM1LjAuNzA0OS4xMTUiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNS4wLjcwNDkuMTE1Il0sWyJOb3QtQS5CcmFuZCIsIjguMC4wLjAiXSxbIkNocm9taXVtIiwiMTM1LjAuNzA0OS4xMTUiXV0sMF0.&dt=1746076765838&bpp=3&bdt=157&idt=3&shv=r20250428&mjsv=m202504240101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1746076730%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1746076730%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1746076730%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=8726803120258&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=2197&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=95358863%2C95358865%2C31092098%2C42531705%2C95354565%2C95358976%2C95359091%2C95359240%2C31092056%2C42533294%2C95359118%2C31090357%2C95359476&oid=2&pvsid=857425048534203&tmod=1114012305&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=4&uci=a!4&btvi=1&fsb=1&dtd=8

Yeni nəzəriyyənin konservasiya nəticələri

Bu cür hesablamalar biomüxtəlifliyin qorunması üçün həlledici ola bilər . Məsələn, yeni növlərin görünüşünün dəyişmə sürətinin harada olduğunu müəyyən etmək yaşayış yerləri məhv edildikdə nə qədər növün itdiyini təxmin etməyə kömək edə bilər. Bu cür rəqəmlər beynəlxalq biomüxtəliflik hesabatlarında yox olma dərəcəsinin hesablanmasının əsasını təşkil edir.

Tədqiqatçılar nəzəriyyələrini təsdiqləmək üçün quşlar və suda-quruda yaşayanlar kimi müxtəlif növ qruplarının müşahidə məlumatlarına əsaslanan SARS-ı öz hesablanmış təxminləri ilə müqayisə edərək, təhlili üçün bir verilənlər bazasından təxminən 700 milyon müşahidədən istifadə ediblər. Məlumat və nəzəriyyə arasında güclü uyğunluq alimlərə yanaşmalarında böyük inam verir.

iDiv və MLU-dan baş müəllif Prof Henrique Pereira deyir: “Ekologiyada fundamental prinsiplərin kəşfi fizikadakı nailiyyətlər qədər həyəcanvericidir”. “Bizim tapıntılarımız kimi yeni tapıntılar milyonlarla ildir Yer üzündə həyatı formalaşdıran gizli nümunələri açır. Fizika kainatın ən dərin sirlərini deşifrə etdiyi kimi, yeni ekoloji nəzəriyyə də heyrətamiz planetimizdə biomüxtəlifliyi formalaşdıran əsas qüvvələri aşkar edə bilər.”

Daha çox məlumat: Luís Borda-de-Agua və başqaları, Həddindən artıq dəyər nəzəriyyəsindən istifadə edərək növ-alan əlaqəsinin modelləşdirilməsi, Təbiət Əlaqələri (2025). DOI: 10.1038/s41467-025-59239-7

Jurnal məlumatı: Nature Communications 

Alman İnteqrativ Biomüxtəliflik Araşdırma Mərkəzi (iDiv) Halle-Jena-Leipzig tərəfindən təmin edilmişdir