Kitta MacPherson, Rutgers Universiteti

Stefani Baum tərəfindən redaktə edilmiş , Robert Eqan tərəfindən nəzərdən keçirilmişdir

 Redaktorların qeydləriTədqiqatçılar indiyə qədər aparılan ən böyük dərin səma tədqiqatlarından birində Kosmik Təkamül Tədqiqatının Dərin Sahəsi (COSMOS) kimi tanınan səmanın bölgəsindən götürülmüş məlumatlara diqqət yetiriblər. Kredit: ESA/Webb, NASA & CSA, G. Gozaliasl, A. Koekemoer, M. Franco və COSMOS-Web komandası

Rutgersin rəhbərlik etdiyi alimlər qrupu, qaranlıq maddə kimi tanınan sirli bir maddənin yaratdığı kainatın görünməz strukturunu izləyərək qalaktikaların necə genişləndiyinə dair sübutlar üzə çıxarıb.

“The Astrophysical Journal Letters” jurnalında dərc olunan araşdırmada tədqiqatçılar , qalaktikaların milyardlarla il ərzində necə yığıldığını öyrənmək üçün Lyman-alfa emitentləri adlanan xüsusi qalaktikaların ən böyük nümunələrindən istifadə etdilər. Bununla onlar qalaktikaların ətrafdakı qaranlıq materiya ilə necə əlaqəsi və zaman keçdikcə necə təkamül etdikləri barədə daha yaxşı bir anlayış əldə etdilər.

Ratgers İncəsənət və Elmlər Məktəbinin Fizika və Astronomiya Departamentinin görkəmli professoru və tədqiqatın müəllifi Erik Qawiser “Bu barmaq izlərinin təhlili bizə qalaktikaları əhatə edən qaranlıq maddə kütləsi haqqında fikir verir” dedi. “Bu araşdırmanın aşkar etdiyi qaranlıq maddə kütlələri, Lyman-alfa yayan qalaktikaların bizim Süd Yolu kimi müasir qalaktikalara çevrilməsi fikri ilə uyğundur.”

Böyük Partlayışdan qısa müddət sonra kainat tarixinin üç fərqli dövrü üzrə geniş sahəli təsvirləri qiymətləndirən analiz, kosmik barmaq izlərinə bənzər fərqli nümunələri ortaya qoydu. Tədqiqatçıların sözlərinə görə, bu nümunələr qaranlıq maddənin ən çox cəmləşdiyi yerə işarə edir.

Alimlərin fikrincə, işıq və enerji yaymayan sirli bir maddə olan qaranlıq maddə görünə bilməz, lakin kainatdakı maddənin çox hissəsini təşkil edir. Onlar qaranlıq maddənin mövcud olduğunu bilirlər, çünki onun cazibə qüvvəsi qalaktikaların necə hərəkət etdiyinə və bu nəhəng kosmik sistemlərin kosmosda necə yerləşdirilməsinə təsir göstərir.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1758706871&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-09-galaxies-reveal-hidden-dark-early.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&aieuf=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTQwLjAuNzMzOS4xMjgiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxNDAuMC43MzM5LjEyOCJdLFsiTm90PUE_QnJhbmQiLCIyNC4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjE0MC4wLjczMzkuMTI4Il1dLDBd&abgtt=6&dt=1758706870944&bpp=1&bdt=89&idt=87&shv=r20250922&mjsv=m202509180101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1758706740%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1758706740%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1758706740%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=8105193210879&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=5&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=1853&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31094532%2C31094805%2C42532524%2C95366795%2C95371810%2C95371815%2C95372195%2C95344789&oid=2&pvsid=4846121306730243&tmod=146650274&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=370

Rutgers doktorantı Dani Herrera tərəfindən aparılan araşdırmada ODIN (One-hundred-squa-degree DECam Imaging in Narrowbands) sorğusunun məlumatlarından istifadə edilib ki, bu da 100.000-dən çox Lyman-alfa yayan qalaktikaları təhlil etmək üçün nəzərdə tutulmuş böyük astronomik layihədir.

Tədqiqatçılar indiyə qədər aparılan ən böyük dərin səma tədqiqatlarından birində Kosmik Təkamül Tədqiqatının Dərin Sahəsi (COSMOS) kimi tanınan səmanın bölgəsindən götürülmüş məlumatlara diqqət yetiriblər. Kosmosun dərinliklərinə və uzaq keçmişə nəzər salaraq, Böyük Partlayışdan sonra təxminən 2,8 milyard, 2,1 milyard və 1,4 milyard il olmaqla üç dövrə baxdılar.

Bu dövrlərdə Lyman-alfa emitent qalaktikaları gənc idi və aktiv şəkildə formalaşan ulduzlar idi ki, bu da onları tədqiqat üçün ideal markerlər edirdi. Onların tərkibində xüsusi parıltı yayan hidrogen qazı da var ki, bu da alimlərə onların çoxlu sayda uzaq kainatda kəşf etməyə imkan verir.

“Biz cazibə qüvvəsi qalaktikaları birləşməyə və böyüməyə sövq edən qaranlıq maddəni tapmaq istədik” dedi Herrera. “Onun harada olduğunu və necə inkişaf etdiyini başa düşmək kainatın özünün necə inkişaf etdiyini anlamağa kömək edir.”

Herrera bildirib ki, qaranlıq maddə qalaktikaların meydana gəlməsində qazı bir yerə çəkməyə kömək edən qravitasiya “yapışqan” rolunu oynayaraq mühüm rol oynayır. Onun görünməz kütləsi kosmosda qalaktikaların böyüyə, birləşə və təkamül edə biləcəyi dərin quyular yaradır və kainatın geniş miqyaslı strukturunu təşkil edir.

“Biz qaranlıq maddənin ən sıx olduğu yeri müəyyən etmək üçün bu qalaktikaların yığcamlığından istifadə etdik” dedi Gawiser. “Bunu kontur xəritəsi ilə vizuallaşdırmaq, gəzinti xəritəsinin yüksəklikləri göstərdiyi kimi, bizə uzaq kainatdakı qaranlıq maddənin “barmaq izlərini” müşahidə etməyə imkan verir.”

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .

Bir nəticə diqqət çəkdi. Qalaktikaları saxlaya bilən qaranlıq maddənin sıx bölgələrinin 3-7%-i Lyman-alfa yayan qalaktikaları ehtiva edir. Bu o deməkdir ki, Lyman-alfa yayıcı qalaktikalar qaranlıq maddənin ən sıx olduğu yerdə əmələ gələn qalaktikaların kiçik bir faizini təşkil edir. Aşağı faiz, qalaktikaların on-yüz milyonlarla il ərzində Lyman-alfa işığında parlayan qısa müddətli bir fazada müşahidə edildiyinə işarə edir.

Bu nəticələri aşkar etmək üçün tədqiqatçılar qalaktikaların təsadüfi paylanmalarla müqayisədə necə qruplaşdırıldığını ölçən klasterləşdirmə adlı texnikadan istifadə ediblər. Onlar qalaktikaların cütlərinin hesablanması metodu olan bucaq korrelyasiya funksiyasını hesabladılar .

Alimlərin dediyinə görə, bu tədqiqat təkcə qalaktikaların təkamülünü anlamaqda dərinləşmir, həm də elm adamlarına kainatın quruluşunun modellərini dəqiqləşdirməyə kömək edir. ODIN sorğusu davam etdikcə gələcək tədqiqatlar daha çox qalaktikaya genişlənəcək və kosmik şəbəkənin daha dolğun görünüşünü təqdim edəcək.

“Teleskoplarımız üçün görünməz olsa da, qaranlıq maddə görünən materialla qarşılıqlı təsir vasitəsilə kainatı formalaşdırır” dedi Gawiser. “Bəziləri bunun nə olduğunu anlamağa çalışarkən, bu tədqiqat qrupu kimi digərləri onun harada olduğunu və kainatın təkamülü ilə bağlı nə demək olduğunu anlamağa çalışır.”

Daha çox məlumat: Danisbel Herrera və digərləri, ODIN: z = 2.4, 3.1 və 4.5-də 14.000 Lyα-emitting Qalaktikanın Clustering Analysis, The Astrophysical Journal Letters (2025). DOI: 10.3847/2041-8213/adec82

Jurnal məlumatı: Astrophysical Journal Letters 

Rutgers Universiteti tərəfindən təmin edilmişdir