Biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, insan fəaliyyəti dünyanı qorxunc sürətlə mənfi şəkildə dəyişdirir. İnsanların torpaqdan istifadəsinin dəyişməsi, həddindən artıq istismar, çirklənmə, iqlim dəyişikliyi və invaziv növlərin gətirilməsi nəticəsində ətraf mühitə ziyan vurması nəticəsində növlərin kütləvi şəkildə yox olması ilə üzləşirik.

Mənfəətə əsaslanan iqtisadiyyatlar tərəfindən idarə olunan ekoloji cəhətdən zərərli, dayanıqlı olmayan istehsal nümunələrimiz (məsələn, intensiv heyvandarlıq istehsalı) həmçinin antibiotiklərə davamlı bakteriyalar və zoonotik viruslar kimi təhlükəli patogenlərin yaranmasına kömək edir. Bu patogenlər biomüxtəlifliyə, ekosistemlərə və insan sağlamlığına təhlükə yaradır.

Yüksək patogenli quş qripi virusu H5N1 intensiv quşçuluq istehsalı nəticəsində ətraf mühitə ziyan vurmaqla bağlı yaranan bu patogenlərdən biridir. 2020-ci ildən bəri bu, indiyə qədər qeydə alınmış ən ağır panzootiyaya səbəb olub, heyvanların və ekosistemin sağlamlığına həyəcan verici təsirlərə səbəb olub.

H5N1 virusu həm də yeni pandemiyanın yaranması riski səbəbindən insan sağlamlığı üçün təhlükə yaradır. İnsandan insana yoluxma halları hələ bildirilməyib, lakin onun riski hər gün artır. Bu gün H5N1 demək olar ki, bütün qitələrə, o cümlədən təmiz Antarktidaya gəlib.

Quş qripi dünyada bir çox heyvanı öldürür və onların populyasiyalarına ciddi təsir göstərir. Bu virus həm də ekosistemin fəaliyyətinə və onların təqdim etdiyi ekosistem xidmətlərinə təsir göstərir. Bu, proqnozlaşdırmaq çətin olan nəticələrlə Bir Sağlamlığın üç sahəsinə ciddi təsir göstərə biləcək mükəmməl bir fırtına kimi görünür.

Bu virus niyə bu qədər narahatdır?

H5N1 virusu bir çox vəhşi heyvan növləri üçün gözlənilməz təhlükəyə çevrilib. Nature Reviews Biomüxtəliflikdə dərc olunmuş son məqalədə biz yüksək patogenli quş qripi virusu H5N1-in həm onurğalıların bol populyasiyasını, həm də nəsli kəsilməkdə olan növlərin sayının azaldığını, eyni zamanda qlobal miqyasda ekosistemin fəaliyyətini və xidmətlərini necə pozduğunu təhlil etdik.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=4054963813&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1741178488&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-03-looming-global-threat-h5n1-virus.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTMzLjAuNjk0My4xNDIiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siTm90KEE6QnJhbmQiLCI5OS4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzMy4wLjY5NDMuMTQyIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzMy4wLjY5NDMuMTQyIl1dLDBd&dt=1741178488424&bpp=1&bdt=69&idt=188&shv=r20250303&mjsv=m202503030101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741178197%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741178197%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741178197%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=1691370679508&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=447&ady=1929&biw=1903&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31090699%2C31090747%2C95354315%2C95354322%2C95354337%2C31090774%2C31088249%2C31090357%2C95350015%2C95353782&oid=2&pvsid=2239999329013150&tmod=1672452726&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage3.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=195

Bu virusun təsiri dəniz quşlarının bəzi vəhşi növləri, məsələn pinqvinlər, skualar, qutanlar və bir çox başqaları üçün fəlakətli hesab edilə bilər. Mövcud məlumatlar milyonlarla çöl quşunun H5N1 səbəbiylə öldüyünü göstərir. H5N1-dən təsirlənən vəhşi quş növlərinin 16%-i mühafizə ilə bağlı narahatlıq doğurur. Bu, hətta Kaliforniya kondoru kimi nəsli kəsilməkdə olan quşlara da təsir göstərərək, uzun illər davam edən mühafizə səylərini pozdu – onların vəhşi populyasiyalarının ən azı 6%-i bu patogendən öldü.

Yalnız aşağı reproduksiya nisbəti ilə nəsli kəsilməkdə olan kritik növlər üçün əhalinin 6%-nin nəyi təmsil etdiyini düşünün. Bu rəqəmlər bu virusun vəhşi quş növlərinin populyasiyalarına ciddi təsir göstərdiyini vurğulayır.

Bundan əlavə, bu quş patogeni bəzi məməli növlərinə güclü təsir göstərir, gözlənilməz yayılma. Bəzi növlərdə kütləvi ölüm halları bildirilmişdir; məsələn, Cənubi Amerikanın sahilyanı ərazilərində bir ildən az müddətdə 24.000-dən çox dəniz aslanı öldü. H5N1-dən təsirlənən məməlilərin 27%-i də qorunma ilə bağlı narahatlıq doğurur. Bəzi virus mutasiyaları virusun məməliləri yoluxdurmağa uyğunlaşdığını və məməlilərdən məməlilərə ötürülməsinin kütləvi ölümlərin səbəbi ola biləcəyini göstərir.

Narahatlıq doğuran odur ki, mövcud rəqəmlər, xüsusən də ucqar ərazilərdə və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə geniş yayılmış monitorinq, sınaq və hesabat çatışmazlığı səbəbindən faktiki ölüm hallarını düzgün qiymətləndirmir. Afrika kimi dünyanın bir sıra bölgələrində baş verənlər haqqında çox az şey bilirik. Bizə tədbir görmək üçün məlumat lazımdır, lakin bu virus erkən diaqnoz üçün maddi-texniki məhdudiyyətlər qoyur, çünki o, çətin çıxışı olan ərazilərdə ölüm hadisələrinə səbəb olur; Əslində uzaq qorunan ərazilər növləri bu virusdan qoruya bilməz.

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .Abunə ol

Bu virusun böyük ölüm halları səbəbindən ekosistem funksiyalarına təsiri indi danılmazdır. Məsələn, ən yaxşı yırtıcıların və zibilçilərin itirilməsi həmin ekosistemlərdə məskunlaşan növlərin bolluğunu və tərkibini dəyişə bilər, həmçinin onların insanlara verdiyi töhfələrə təsir göstərə bilər.

H5N1 virusu ilə əlaqəli ölüm halları nəticəsində yaranan böyük miqdarda heyvan cəmdəkləri mövcud heyvanlar tərəfindən təmizlənə və ya insanlar tərəfindən ətraf mühitdən çıxarıla bilməz. Bu cəmdəklər təkcə heyvanlar üçün deyil, həm də insanlar üçün H5N1 və digər təhlükəli mikroorqanizm infeksiyalarının mənbəyi ola bilər. Vahid Sağlamlıqdan ibarət yeni təhlükəli patogenlər ortaya çıxa bilər və pis bir dövrə yarada bilər.

Vəhşi təbiətin daxili dəyərinin itirilməsi və ekosistem funksiyasındakı dəyişikliklərdən başqa, ekosistem xidmətlərinin itirilməsi vəhşi təbiətin itirilməsi ilə əlaqələndirilir. Məsələn, dəniz quşlarının kütləvi ölümü guano istehsalının azalması ilə nəticələnə bilər və bir çox yerli əhali üçün iqtisadi itkilərə səbəb ola bilər. Quano bəzi icmalar üçün mühüm gübrə mənbəyidir və onu ixrac edən ölkələr üçün mühüm iqtisadi resursdur.

Müxtəlif coğrafi bölgələrdə bəzi xarizmatik vəhşi heyvanların (məsələn, pinqvinlər, dəniz məməliləri) itirilməsi ekoturizm və istirahət və mənəvi zənginləşmə kimi mədəni xidmətlərə də təsir edə bilər.

Gözləyirik, nə edə bilərik?

Bu H5N1 panzootikası və onun biomüxtəlifliyə və ekosistemin sağlamlığına vurduğu nəticələr düzgün istiqamətdə getmədiyimizin bariz nümunəsidir. H5N1 infeksiyası riskinin xəritələşdirilməsi nəzarət səylərini prioritetləşdirməyə kömək edəcəkdir. Biz dəniz quşlarının və məməlilərin, eləcə də yerüstü zibilçilərin monitorinqini gücləndirməliyik, çünki bu qruplar ən yüksək sürətlə yoluxmuş görünür. Bizə həmçinin uçuş yolları hazırda təsirlənməmiş bölgələri əhatə edən quşların daha yaxşı monitorinqinə ehtiyacımız var.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=809300024&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1741178509&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-03-looming-global-threat-h5n1-virus.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTMzLjAuNjk0My4xNDIiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siTm90KEE6QnJhbmQiLCI5OS4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzMy4wLjY5NDMuMTQyIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzMy4wLjY5NDMuMTQyIl1dLDBd&dt=1741178488425&bpp=1&bdt=70&idt=242&shv=r20250303&mjsv=m202503030101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741178197%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741178197%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741178197%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0%2C750x188&nras=1&correlator=1691370679508&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=447&ady=3980&biw=1903&bih=945&scr_x=0&scr_y=248&eid=31090699%2C31090747%2C95354315%2C95354322%2C95354337%2C31090774%2C31088249%2C31090357%2C95350015%2C95353782&oid=2&pvsid=2239999329013150&tmod=1672452726&uas=1&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage3.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=3&uci=a!3&btvi=2&fsb=1&dtd=20720

Nəsli kəsilməkdə olan növlərin quş qripinə qarşı peyvənd edilməsi müzakirə edilməli və bəzi spesifik hallarda, məsələn, kritik təhlükə altında olan növlər nəzərə alınmalıdır . Nəhayət, beynəlxalq əməkdaşlıq və məlumat mübadiləsi nəzarət, erkən diaqnostika və dünya miqyasında fəaliyyət göstərmək üçün maliyyə və texniki vasitələrin təmin edilməsi üçün vacibdir .

Bununla belə, H5N1 kimi patogenlərin ətraf mühitə böyük ziyan vurduqda belə, əsasən mənfəəti yaxşılaşdırmağa çalışan qeyri-davamlı istehsal sistemlərində baş verdiyini dərk etmək vacibdir. Bu istehsal üsulları insanları gözlənilməz nəticələrlə ortaya çıxan patogenlər üçün risk altına qoya bilər.

Ona görə də bizə ətraf mühitə zərər vurmayan, insanın və bütövlükdə təbiətin rifahını nəzərə alan istehsal sistemləri lazımdır. Davamlı olmayan istehsal nümunələrinin azaldılması və digər ekoloji cəhətdən təmiz istehsal formalarının təşviqi insanlar və təbiət üçün təhlükəli patogenlərin yaranmasının azaldılmasına kömək edə bilər. Yaxşı bir həyat keyfiyyətinə sahib olmaq üçün sağlam təbiətdən asılı olduğumuzun fərqində olmalıyıq.

Bu hekayə Elm X Dialoqunun bir hissəsidir , burada tədqiqatçılar dərc olunmuş tədqiqat məqalələrinin nəticələrini bildirə bilərlər. Science X Dialoq və necə iştirak etmək barədə məlumat üçün bu səhifəyə daxil olun .

Ətraflı məlumat: Sergio A. Lambertucci et al, Quş qripi H5N1 təhlükəsi qlobal biomüxtəlifliyə təsir edir, Təbiətin Tədqiqatları Biomüxtəliflik (2025). DOI: 10.1038/s44358-024-00008-7

Sergio Lambertucci Argentina Tədqiqat Şurasının, CONICET və Universidad Nacional del Comahue, Argentinanın ekologiya və mühafizə biologiyası üzrə tədqiqatçısıdır.