Keçmiş nevrologiya və psixologiya tədqiqatları göstərmişdir ki, insanların dünya ilə bağlı gözləntiləri ya onların diqqətini gözlənilən stimullara yönəltməklə, ya da bizim məruz qalmağı gözlədiyimiz stimul kateqoriyaları daxilindəki dəyişikliklərə həssaslığını (yəni, qavrayış kəskinliyini) azaltmaqla onların qavrayışına təsir edə bilər.

Gözləntilərin qavrayışlara təsiri indi yaxşı sənədləşdirilmiş olsa da, onların sinir əsasları hələ də zəif başa düşülür.

Kaliforniya San Dieqo Universitetinin (UC San Dieqo) tədqiqatçıları, qavrayışda gözləntiyə səbəb olan qərəzlərin beyin fəaliyyətini və davranışını necə formalaşdırdığını daha yaxşı başa düşməyə yönəlmiş nəğmə quşlarını əhatə edən bir araşdırma apardılar.

Nature Neuroscience jurnalında dərc olunmuş onların tapıntıları göstərir ki, nəğmə quşlarının qavrayışları, insanlar kimi, gözləntilərdən təsirlənir, periferik sensor sistemlər duyğu qavrayışını artırmaq və dünyanın yüksək sədaqətli təsvirlərini saxlamaq üçün gözləntilərdən istifadə edir.

“Bu iş insan nitqi ilə bağlı müşahidədən ilhamlanıb, yəni dinləyicilər qulaqlarına daxil olan səsdə böyük dərəcədə dəyişkənlik olsa da, nitqi dərk edə bilirlər”, – məqalənin ilk müəllifi Tim Saynburq Medical Xpress-ə bildirib.

“Bizə nəinki səs-küylü mühitlərdə nitqi başa düşmək tapşırılıb, həm də faktiki nitq siqnalının dəyişkənliyi ilə məşğul olmalıyıq.”

İnsan danışanlarının fərqli səsləri olduğu, eyni zamanda bir çox sözləri fərqli şəkildə tələffüz etdiyi məlumdur. Keçmiş tədqiqatlar göstərir ki, insan beynində nitq səslərini sabit qavrayış kateqoriyalarına qruplaşdırmaqla bu fərqləri həll etmək üçün nəzərdə tutulmuş möhkəm əsas mexanizmlər var, bu proses “kateqorik qavrayış” adlanır.

“Bu mexanizmlərdən biri də odur ki, biz qavrayışımızı təlqin etmək və qərəzliləşdirmək üçün kontekstdən istifadə edirik” dedi Saynburq. “Tədqiqatımızın məqsədi bu qərəzin davranışda və beyində necə işlədiyini anlamaq idi.”

Sainburqun bir hissəsi olduğu UC San Diego-da Timothy Q. Gentnerin laboratoriyası tez-tez nəğmə quşlarının səs davranışını və qavrayışlarını araşdırır. Bunun səbəbi, nəğmə quşlarının səs davranışları baxımından insanlarla bir çox oxşarlıqları olduğu bilinir, beləliklə, onları öyrənmək insan nitqini və nitqlə əlaqəli qavrayışları daha yaxşı başa düşməyə kömək edə bilər.

“Davranış baxımından, biz nəğmə quşlarında gözləntinin qərəzli qavrayışı necə yaratdığı ilə maraqlandıq” dedi Saynburq.

“Bunu öyrənmək üçün quşların nəğmələrini sintez etməyi bacarmalı idik, ona görə də biz sintetik mahnılar yarada bilən generativ neyron şəbəkə modellərini inkişaf etdirdik. Sonra bu mahnıları quşa qaytardıq və onların eşitdikləri ilə bağlı gözləntilərini dəyişdirdik.”

Komandanın sintez edilmiş quş nəğmələrindən istifadə etməklə apardığı ilk təcrübələr göstərdi ki, başqalarının danışdığını dinləyən insanlar kimi, quş nəğmələrini dinləyərkən nəğmə quşlarının qavrayışları da onların gözləntilərinə görə qeyri-obyektivdir. Daha sonra Saynburq, Gentner və onların həmkarları müşahidə etdikləri gözləntilərə əsaslanan qavrayışlarda iştirak edən beyin proseslərini başa düşməyə yönəlmiş əlavə təcrübələr həyata keçirdilər.

“Quşlar sintetik mahnıları dinləyərkən və təsnif edərkən beyindəki neyron populyasiyalarının elektrik aktivliyini qeyd edərək sinir əsasını araşdırdıq” dedi Saynburq. “Biz duyğusal beynin davranışda olduğu kimi qərəzlilik əlamətlərini göstərib-göstərmədiyini və ya bu qərəzliyin başqa yerlərdə baş verib-vermədiyini anlamaq istədik.”

Ümumilikdə, bu araşdırma nəğmə quşlarının nəğmə qavrayışlarının insanların nitq qavrayışlarına yaxından bənzədiyi fərziyyəsini təsdiqlədi. Xüsusilə, o, nəğmə quşlarının vokal qavrayışlarının da qərəzli olduğunu və gözləntilərdən təsirləndiyini göstərən güclü sübutlar topladı.

“Bu vacibdir, çünki insan nitqinin bir çox xüsusiyyətləri unikaldır” dedi Saynburq.

“Nəğv edən quşların nəğmə sistemi, həqiqətən, bir çox cəhətdən insan dilinə malik olduğumuz ən yaxın heyvan modelidir. Məsələn, bir çox nəğmə quşları vokal öyrənirlər və mürəkkəb vokal sintaksis istehsal edirlər. Bu yazıda biz nəğmə quşları ilə paylaşılan insan nitqinin başqa bir xüsusiyyətini tapdıq.”

Bu araşdırmanın ikinci mühüm tapıntısı nəğmə quşlarında kontekstdən asılı kateqoriyalı qavrayışın neyron əsaslarını araşdıran komandanın ikinci eksperimentindən çıxdı. Onların ilk təcrübəsi quşların gözləntilərinin nəğmələri təsnif etməsinə təsir etdiyini göstərsə də, ikincisi quşların duyğu sistemlərinin qavrayışdakı bu dəyişikliyi əks etdirib- əks etdirmədiyini müəyyən etmək məqsədi daşıyırdı.

“Bəzi tədqiqatçılar, sensor beynin gələn səslə gözləntiləri birləşdirəcəyini fərz edirdilər və bu, bizim fərziyyələrimizdən biri idi” dedi Saynburq.

“Təəccübümüzə görə, bunun heç də belə olmadığını gördük. Bunun əvəzinə, hissiyat beyini, neyron reaksiyalarını müvafiq, gözlənilən siqnallara diqqət yetirmək və qavrayış kəskinliyini yaxşılaşdırmaq üçün yenidən təyin etməklə, gözləmədən daha ağıllı şəkildə istifadə edir.

“Bu, daha sonra beynin motor və qərar qəbul etmə bölgələri kimi aşağı axın emalına meyli buraxır. Bu yolla beyin optimal qərarlar qəbul etmək üçün qərəzliyi özündə birləşdirməklə yanaşı, dünyanın yüksək sədaqətli, qərəzsiz təmsillərini saxlaya bilər.”

Saynburq, Gentner və onların həmkarları tərəfindən toplanan nəticələr tezliklə həm nəğmə quşlarında, həm də insanlarda gözləntilərə əsaslanan qavrayış dəyişikliklərinin sinir əsaslarına diqqət yetirən əlavə tədqiqatlara ilham verə bilər. Bu səylər nitqin və vokal qavrayışın incəliklərinə, eləcə də onların dəstəkləyici beyin proseslərinə daha çox işıq sala bilər.

“Bu işdə biz nəğmə quşlarının mahnı qavrayışında gözləntiləri ehtimalla birləşdirdiyini, lakin onların duyğu beyinlərinin qərəzsiz qaldığını göstərdik” dedi Saynburq.

“Biz hələ də bunun nəğmə quşunun eşitmə sisteminə xas bir xüsusiyyət olub-olmadığını və ya insan görmə və dil kimi digər modallıqlarda və növlərdə görüb-görmədiyimizi başa düşməliyik.”

Daha çox məlumat: Tim Sainburg və digərləri, Gözləntilərə əsaslanan sensor uyğunlaşmalar, kateqoriyalı qavrayış zamanı inkişaf etmiş kəskinliyi dəstəkləyir, Nature Neuroscience (2025). DOI: 10.1038/s41593-025-01899-1 .

Jurnal məlumatı: Nature Neuroscience 

© 2025 Science X Network