Ingrid Fadelli , Phys.org

Gaby Clark tərəfindən redaktə edilmiş , Robert Eqan tərəfindən nəzərdən keçirilmişdir

 Redaktorların qeydləriDavranışa və vəziyyətə xas qlobal gündəlik normalar. On vəziyyətin hər birində on beş davranışın qlobal uyğunluq reytinqini (orta hesabla 71 cəmiyyətdə) təsvir edən rəng kodlu matrisa. Kredit: Eriksson et al. (Rabitə Psixologiyası, 2025).

İnsanlar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda və gündəlik fəaliyyətlərlə məşğul olduqda, adətən sosial normalar kimi tanınan müxtəlif qeyri-müəyyən qaydalara əməl edirlər. Bu qaydalara tanışlarla görüşən zaman xüsusi üsullarla salamlaşmaq, danışarkən başqalarının sözünü kəsməmək, poçt şöbəsində növbə gözləmək və digər saysız-hesabsız davranışlar daxildir.

Sosial normalar müxtəlif mədəniyyətlər və coğrafi bölgələr arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər. Bundan əlavə, cəmiyyətlər inkişaf etdikcə və insanların davranışlarını yönləndirən dəyərlər dəyişdikcə, bu söylənilməyən qaydaların tarix boyu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyi məlumdur.

Stokholmdakı Gələcək Araşdırmalar İnstitutunun və İsveçdəki digər institutların tədqiqatçıları bu yaxınlarda sosial normaların zamanla təkamülünü araşdıran geniş miqyaslı araşdırma aparıb, eyni zamanda dünya üzrə 90 cəmiyyətdə normalar arasındakı oxşarlıqları və fərqləri araşdırıblar. Onların “Communications Psychology” jurnalında dərc olunmuş məqaləsi əksər cəmiyyətlərdə normaların son təkamülünün ümumi tendensiyasını müəyyən edir, eyni zamanda müxtəlif tipli cəmiyyətlərdə xarakterik nümunələri açır.

Kimmo Eriksson, Pontus Strimling və onların həmkarları öz məqalələrində yazır: ” İnsanların gündəlik həyatlarında qarşılaşdıqları hər bir sosial vəziyyət , hansı davranışın uyğun və ya uyğun olmadığına dair yazılmamış qaydalar toplusu ilə gəlir”. “Bu gündəlik normalar cəmiyyətlər arasında dəyişə bilər: bəzi cəmiyyətlərdə ümumi və ya müəyyən davranışlar və ya konkret vəziyyətlərdə müəyyən davranışlar üçün daha icazə verici normalar ola bilər.”

Araşdırmanın bir hissəsi olaraq Eriksson, Strimling və onların həmkarları dünya üzrə 90 fərqli cəmiyyətdə yaşayan 25.422 insanı işə götürdülər və onlardan onlayn sorğu keçirmələrini istədilər . Bu sorğu onlardan 150 gündəlik davranışı konkret vəziyyətlərdə onların qəbul edilən və ya qeyri-məqbul hesab etdiklərinə əsasən qiymətləndirmələrini istədi.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1761561999&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-10-social-norms-evolved-differ-countries.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTQxLjAuNzM5MC41NSIsbnVsbCwwLG51bGwsIjY0IixbWyJHb29nbGUgQ2hyb21lIiwiMTQxLjAuNzM5MC41NSJdLFsiTm90P0FfQnJhbmQiLCI4LjAuMC4wIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjE0MS4wLjczOTAuNTUiXV0sMF0.&abgtt=6&dt=1761561999027&bpp=1&bdt=200&idt=31&shv=r20251022&mjsv=m202510210101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1761561996%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1761561996%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1761561996%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=2319651977931&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=2035&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31095105%2C31095375%2C31095410%2C95373975%2C95374288%2C95374626%2C95375702%2C95375999%2C95372615&oid=2&pvsid=6356747724983211&tmod=538942739&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&plas=596x848_l%7C596x848_r&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=122

Daha sonra müxtəlif ölkələrdə və cəmiyyətlərdə insanların verdiyi cavabları müqayisə edərək topladıqları məlumatları təhlil etdilər. Bundan əlavə, onlar sosial normaların zamanla necə dəyişdiyinə işıq salmaq üçün sorğu cavablarını 20 il əvvəl keçirilmiş oxşar sorğuda toplananlarla müqayisə ediblər.

Ümumilikdə, komandanın nəticələri sosial normaların cəmiyyətlərin müxtəlif əxlaqi dəyərlərə nə dərəcədə üstünlük verməsi ilə izah oluna biləcəyini deməyə əsas verir. Bəzi cəmiyyətlər qayğı (yəni, başqalarına qarşı xeyirxahlıq) və azadlıq (yəni, şəxsi azadlıq) kimi fərdlərin və onların hüquqlarının qorunmasına diqqət yetirən dəyərlərə üstünlük verərkən, digərləri daha çox qrup birliyinə və saflığına diqqət yetirir (yəni, “ədəbsiz” və ya “tabu” hesab edilən davranışlardan qaçınmaq).

“Daha çox fərdi əxlaqı olan cəmiyyətlər, ümumiyyətlə (daha çox azadlıq) və xüsusilə vulqar (daha az təmizlik) hesab edilən davranışlar üçün daha çox icazə verən normalara malik olurlar, lakin onlar konkret situasiyalarda (daha çox qayğı) mənfi nəticələrə səbəb olduğu qəbul edilən davranışlar üçün daha az icazə verən normalar nümayiş etdirirlər” deyə müəlliflər yazırlar. “Məlumatlarımızı iyirmi il əvvəl toplanmış mövcud məlumatlarla müqayisə edərək, biz ümumi olaraq daha icazə verən normalara, lakin ən vulqar və diqqətsiz davranışlar üçün daha az icazə verilən normalara doğru qlobal dəyişiklik nümunəsi tapırıq.”

Eriksson, Strimling və onların həmkarları tərəfindən aparılan təhlillər sosial normaların müxtəlif cəmiyyətlərdə necə dəyişdiyi və zamanla necə dəyişdiyinə dair spesifik nümunələri ortaya qoydu. Tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, son iki onillikdə onların araşdırmalarında nəzərə alınan bütün cəmiyyətlərdə sosial normalar daha az sərtləşib.

Fərdi azadlığa və başqalarına qarşı xeyirxahlığa dəyər verən cəmiyyətlərdə isə başqalarına qarşı hörmətsizlik sayılan düşüncəsiz davranışlar və hərəkətlər indi daha az məqbul sayılır. Bunun əksinə olaraq, ciddi əxlaqi dəyərləri rəhbər tutan və “təmizliyi” vurğulayan cəmiyyətlər daha sərt normalara malikdirlər ki, onlar xüsusi olaraq “vulqar” olmamağa və ya “natəmiz” davranışlara yol verməməyə diqqət yetirirlər. Bu araşdırmanın nəticələri tezliklə digər tədqiqat qruplarını mədəni və əxlaqi dəyərlərin sosial normaları necə formalaşdırdığını araşdırmaq üçün ruhlandıra bilər .

Müəllifimiz İnqrid Fadelli tərəfindən sizin üçün yazılmış , Gaby Clark tərəfindən redaktə edilmiş və Robert Eqan tərəfindən yoxlanılmış və nəzərdən keçirilmiş bu məqalə diqqətli insan əməyinin nəticəsidir. Müstəqil elmi jurnalistikanı yaşatmaq üçün sizin kimi oxuculara güvənirik. Bu hesabat sizin üçün əhəmiyyət kəsb edirsə, lütfən, ianə (xüsusilə aylıq) nəzərdən keçirin. Siz təşəkkür olaraq reklamsız hesab əldə edəcəksiniz .

Daha çox məlumat: Kimmo Eriksson et al, Gündəlik normalar zaman keçdikcə daha icazəli oldu və mədəniyyətlər arasında dəyişir, Communications Psychology (2025). DOI: 10.1038/s44271-025-00324-4 .

Jurnal məlumatı: Ünsiyyət Psixologiyası 

© 2025 Science X Network