Rays Universitetinin tədqiqatçıları Şo Şibata və Andre İzidoro tərəfindən aparılan yeni araşdırma super Yerlərin və mini Neptunların – Yerdən 1-4 dəfə böyük olan və qalaktikamızda ən çox yayılmış planetlərin formalaşması üçün cəlbedici yeni model təqdim edir. Qabaqcıl simulyasiyalardan istifadə edərək tədqiqatçılar təklif edirlər ki, bu planetlər günəş sistemimizdən kənarda planetlərin təkamülü haqqında təzə fikir verən planetesmalların fərqli halqalarından yaranır. Tapıntılar bu yaxınlarda The Astrophysical Journal Letters jurnalında dərc olunub .

Onilliklər ərzində elm adamları super Yerlərin və mini Neptunların necə əmələ gəldiyini müzakirə edirlər. Ənənəvi modellər, planetlərin kiçik quruluş bloklarının gənc ulduzun diskinin geniş bölgələrində əmələ gəldiyini irəli sürdü. Lakin Şibata və İzidoro fərqli bir nəzəriyyə irəli sürürlər: Bu materiallar çox güman ki, diskin müəyyən yerlərində dar halqalarda birləşərək planetin formalaşmasını əvvəllər düşünüldüyündən daha mütəşəkkil edir.

“Bu məqalə qalaktikada ən çox yayılmış planetlər olduğuna inanılan super Yerlərin və mini-Neptunların meydana gəlməsini modelləşdirdiyi üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir” dedi Yer, ətraf mühit və planetar elmlər üzrə doktoranturadan sonrakı tədqiqatçı Şibata. “Əsas tapıntılarımızdan biri odur ki, Günəş sistemi və ekzoplanetar sistemlərin formalaşma yolları əsas oxşarlıqları bölüşə bilər.”

Təkmil N-bədən simulyasiyalarından – obyektlərin cazibə qüvvəsi ilə qarşılıqlı təsirini təhlil edən kompüter modellərindən istifadə edərək, tədqiqatçılar iki fərqli bölgədə planetlərin əmələ gəlməsini tədqiq etdilər: biri ev sahibi ulduzun 1,5 astronomik vahidi (AU) daxilində, digəri isə su qar xəttinin yaxınlığında 5 AU-dan kənarda. Simulyasiyalar milyonlarla il ərzində planetlərin toqquşmasını, böyüməsini və miqrasiyasını izləyirdi. Nəticələr göstərdi ki, super-Yerlər ilk növbədə daxili diskdə planetezimal yığılma yolu ilə əmələ gəlir, mini-Neptunlar isə qar xəttindən kənarda, əsasən çınqıl yığılması yolu ilə inkişaf edir.

“Nəticələrimiz onu göstərir ki, super-Yer və mini-Neptunlar bərk materialın davamlı paylanmasından deyil, daha çox kütlənin böyük hissəsini bərk cisimlərdə cəmləşdirən halqalardan əmələ gəlir” dedi Yer, ətraf mühit və planetar elmlər üzrə dosent İzidoro. ” Raysda əlaqəli araşdırmalar bu ideyanın aspektlərini araşdırdı , lakin bu yeni məqalə bu anlayışları vahid, tutarlı bir şəkil halına gətirir.”

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=188&slotname=8188791252&adk=1687169288&adf=4054963813&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1741773139&rafmt=11&format=750×188&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-03-super-earths-mini-neptunes-earth.html&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTMzLjAuNjk0My4xNDIiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siTm90KEE6QnJhbmQiLCI5OS4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzMy4wLjY5NDMuMTQyIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzMy4wLjY5NDMuMTQyIl1dLDBd&dt=1741773139521&bpp=1&bdt=49&idt=74&shv=r20250305&mjsv=m202503060101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741773082%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741773082%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3Dcdf7f2f01784f52d%3AT%3D1735196613%3ART%3D1741773082%3AS%3DAA-Afjb8kbeupLLyQ0QHQmZxpM4v&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=5002541909328&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=2184&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31090874%2C31090876%2C95354313%2C95354322%2C95354336%2C95354598%2C31090357&oid=2&pvsid=3265451872042431&tmod=87319060&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=78

Tədqiqatçıların modeli ekzoplanetar sistemlərin əsas xüsusiyyətlərini, o cümlədən “radius vadisi”ni – Yerdən təxminən 1,8 dəfə böyük olan planetlərin nəzərəçarpacaq dərəcədə çatışmazlığını uğurla təkrarlayır. Bunun əvəzinə, ekzoplanetlər iki ölçü qrupuna yığılmağa meyllidirlər: Yerin ölçüsündən təxminən 1,4 və 2,4 dəfə. Onların modeli bu boşluğu Yerin radiusundan 1,8 dəfə kiçik planetlərin əsasən qayalı super Yerlər, daha böyüklərinin isə real dünya müşahidələri ilə sıx uyğunlaşan su ilə zəngin mini Neptunlar olduğunu proqnozlaşdırmaqla izah edir.

Tədqiqat həmçinin çoxplanetli sistemlərdə müşahidə olunan ölçü vahidliyi haqqında fikir verir. Bir çox ekzoplanetar sistemlər eyni sistem daxilindəki planetlərin ölçülərinə görə heyrətamiz dərəcədə oxşar olduğu “noxudda noxud” nümunəsini göstərir. Üzük modeli təbii olaraq planetlərin öz halqalarında necə formalaşdığını və böyüməsini idarə edərək bu vahidliyi yaradır.

Shibata və Izidoronun simulyasiyaları planetar orbitlərin müşahidə olunan paylanması ilə də uyğunlaşır və planetlərin diskə təsadüfi səpələnməkdənsə, müəyyən yerlərdən çıxması fikrini gücləndirir.

Bu müşahidələri izah etməklə yanaşı, model həm də planetlərin formalaşmasının proqnozlaşdırılan təhlilinə imkan verir və hətta Yerə bənzər digər planetlərin potensialına işarə edir. İzidoro, nadir olsa da, yaşayış zonasındakı qayalı planetlərin , Yerin və onun peykinin necə formalaşdığına bənzər nəhəng təsirlər nəticəsində yarana biləcəyini söylədi.

“Biz modelimizi daha da irəli apara və ondan Yer-Günəş ekvivalent məsafələrində gözlənilən planetlərin növləri haqqında proqnozlar vermək üçün istifadə edə bilərik – hazırda müşahidələrin mümkün olmayan bölgələri” dedi İzidoro.

“Bizim proqnozlarımıza əsasən, super-Yer və mini-Neptun sistemlərinin təxminən 1%-ə qədəri öz ulduzlarının yaşayış zonasında Yerə bənzər planetləri yerləşdirə bilər. Bu fraksiya super-Yerlərin və mini-Neptunların nə qədər ümumi olduğunu nəzərə alsaq, nisbətən aşağı olsa da, hər 300 günəşə bənzər ulduzda təxminən bir Yerə bənzər planetin meydana gəlməsini nəzərdə tutur.”

İrəliyə baxsaq, bu tapıntıların gələcək ekzoplanet tədqiqatları üçün dərin təsiri ola bilər.

“Bu proqnozlar gələcək teleskoplarla sınaqdan keçiriləcək və planetlərin əmələ gəlməsi və yaşayış qabiliyyətinə dair mühüm fikirlər verəcək” dedi Şibata. “Əgər gələcək müşahidələr proqnozlarımızı təsdiq edərsə, bu, planetlərin necə əmələ gəlməsi ilə bağlı anlayışımızı tamamilə dəyişə bilər – təkcə bizim qalaktikamızda deyil, bütün kainatda.”

Ətraflı məlumat: Sho Shibata və başqaları, Planetesimalların üzüklərindən Super-Earths və Mini-Neptunes əmələ gəlməsi, The Astrophysical Journal Letters (2025). DOI: 10.3847/2041-8213/ada3d1

Jurnal məlumatı: Astrophysical Journal Letters 

Rays Universiteti tərəfindən təmin edilmişdir