İnsanlar tez-tez cəngəlliklərdə və ya qədim piramidaların içərisində baş verən arxeologiya haqqında düşünürlər. Bununla belə, astronomlardan ibarət bir qrup kosmosda xüsusi növ arxeologiya aparmaq üçün ulduzlardan və geridə qoyduqları qalıqlardan istifadə edə bildiklərini göstərdi.

NASA-nın Chandra X-ray Rəsədxanasından əldə edilən mədən məlumatları, astronomlar qrupu bir ulduzun partladıqdan sonra geridə qoyduğu qalıqları araşdırıb. Bu ” fövqəlnova arxeologiyası” yəqin ki, bir milyon ildən çox əvvəl özünü məhv edən bir ulduz haqqında mühüm ipuçlarını üzə çıxardı.

Bu gün GRO J1655-40 adlanan sistem günəşdən təxminən yeddi dəfə böyük olan qara dəlik və kütləsinin təxminən yarısı qədər olan bir ulduz ehtiva edir. Lakin bu, həmişə belə deyildi.

Əvvəlcə GRO J1655-40 iki parlaq ulduza sahib idi. İki ulduzdan daha böyük olanı bütün nüvə yanacağını yandırdı və sonra astronomların fövqəlnova adlandırdıqları yerdə partladı. Məhv edilmiş ulduzun qalıqları daha sonra rəssamın konsepsiyasında göstərildiyi kimi onun ətrafındakı orbitdəki yoldaş ulduzun üzərinə yağdı.

https://www.youtube.com/embed/zscZvjeHdaY?color=whiteKredit: Chandra X-ray Mərkəzi

Xarici təbəqələri qovulmuş, bəziləri qonşusuna çarparaq partlamış ulduzun qalan hissəsi öz üzərinə çökmüş və bu gün mövcud olan qara dəliyi meydana gətirmişdir. Qara dəlik və onun yoldaşı arasındakı ayrılıq zaman keçdikcə sistemdən enerji itirdiyinə görə, əsasən qravitasiya dalğalarının istehsalı ilə azalacaqdı.

Ayrılma kifayət qədər kiçik olduqda, qara dəlik güclü cazibə qüvvəsi ilə maddəni yoldaşından çəkməyə başladı və partlamış ana ulduzun əvvəlcə çökdürdüyü materialın bir hissəsini geri çəkdi.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=135&slotname=8188791252&adk=2329133447&adf=4054963813&pi=t.ma~as.8188791252&w=540&abgtt=6&fwrn=4&lmt=1743417713&rafmt=11&format=540×135&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-03-supernova-archaeology-clues-ancient-dead.html%23google_vignette&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM0LjAuNjk5OC4xNzgiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siQ2hyb21pdW0iLCIxMzQuMC42OTk4LjE3OCJdLFsiTm90OkEtQnJhbmQiLCIyNC4wLjAuMCJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNC4wLjY5OTguMTc4Il1dLDBd&dt=1743417712067&bpp=1&bdt=55&idt=169&shv=r20250327&mjsv=m202503260101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3De2af2bea6b3e2e90%3AT%3D1735548424%3ART%3D1743417649%3AS%3DALNI_MZIaWdAh-lthHlhpkWN2g6ZC7xT8A&gpic=UID%3D00000f8412a58936%3AT%3D1735548424%3ART%3D1743417649%3AS%3DALNI_MaJ_6ILTTPz6uEc3lU2rNf9ZPgQbA&eo_id_str=ID%3D1b1b09cf233e1b4b%3AT%3D1735548424%3ART%3D1743417649%3AS%3DAA-AfjZKostxhmsFX2YCqOZbTGHa&prev_fmts=0x0%2C1521x730&nras=2&correlator=6131575213327&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=864&u_w=1536&u_ah=816&u_aw=1536&u_cd=24&u_sd=1.25&dmc=8&adx=395&ady=2172&biw=1521&bih=730&scr_x=0&scr_y=0&eid=31091334%2C95356499%2C95356504%2C31091361%2C31088250%2C95355300%2C95356787%2C95356928&oid=2&pvsid=993607892619781&tmod=998620750&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2F&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1536%2C0%2C1536%2C816%2C1536%2C730&vis=1&rsz=%7Co%7CpeEbr%7C&abl=NS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=1828

Bu materialın böyük hissəsi qara dəliyə batarkən, onun kiçik bir hissəsi qara dəliyin ətrafında dövr edən diskə düşdü. Güclü maqnit sahələrinin və diskdəki sürtünmənin təsiri ilə material güclü küləklər şəklində ulduzlararası kosmosa göndərilir .

X-ray arxeoloji ovunun hekayəyə girdiyi yer budur. Astronomlar 2005-ci ildə GRO J1655-40 sistemini rentgen şüalarında xüsusilə parlaq olduğu zaman müşahidə etmək üçün Chandradan istifadə etdilər. Çandra, rentgen işığına daxil edilmiş müxtəlif dalğa uzunluqlarında rentgen parlaqlığı verən təfərrüatlı spektrlər əldə etməklə qara dəliyin küləklərində tapılan ayrı-ayrı elementlərin imzalarını aşkar etdi. Bu elementlərin bəziləri daxildə göstərilən spektrdə vurğulanır.

Çandra məlumatlarını araşdıran astronomlar qrupu, spektrləri fövqəlnova kimi partlayan ulduzların kompüter modelləri ilə müqayisə edərək, rentgen işığında çap olunan ipuçlarından partlayan ulduzun əsas fiziki xüsusiyyətlərini yenidən qura bildilər.

Onlar küləkdəki 18 müxtəlif elementin miqdarına əsaslanaraq, fövqəlnovada məhv olmuş çoxdan keçmiş ulduzun günəşin kütləsindən təxminən 25 dəfə çox olduğunu və günəşlə müqayisədə heliumdan daha ağır elementlərlə zəngin olduğunu kəşf etdilər.

Bu nəticələri təsvir edən “X-Ray Binary Winds ilə Supernova Arxeologiyası: GRO J1655−40 nümunəsi” adlı məqalə The Astrophysical Journal -da dərc edilmişdir .

Bu analiz qoşa ulduz sistemlərinin digər partlayışlarından istifadə edərək daha çox fövqəlnova arxeologiyası tədqiqatlarına yol açır.

Daha çox məlumat: Noa Keshet et al, X-Ray Binary Winds ilə Supernova Arxeologiyası: GRO J1655−40 nümunəsi, Astrofizika jurnalı (2024). DOI: 10.3847/1538-4357/ad3803

Jurnal məlumatı: Astrophysical Journal 

Chandra X-ray Mərkəzi tərəfindən təmin edilmişdir