Bir əsrdən artıqdır ki, elm adamları təkamül tariximizin əsas sirri üzərində çaşqınlıq edirdilər: məməlilər kərtənkələ kimi genişlənməkdən it və pişik kimi addımlamağa necə keçdilər? Bu keçid – yayılmış duruşdan (kərtənkələ kimi) dik (parasagittal) duruşa – məməlilərin təkamülünün əsas məqamını qeyd etdi.

Ən qədim məməli olmayan sinapsidlər, canlı məməlilərin əcdadları geniş bir duruşa malik olsalar da, tədqiqatçılar müasir məməlilərin dik duruşlarının nə vaxt və necə inkişaf etdiyini müzakirə etdilər.

İndi, Harvard Universitetinin Orqanizm və Təkamül Biologiyası (OEB) Departamentinin keçmiş doktorantı Dr. Robert Broklehurstun rəhbərlik etdiyi PLOS Biologiyası üzrə araşdırma təəccüblü bir cavab təklif edir: dik duruşa aparan yol xətti deyildi, lakin gözlənilməz sapmalarla, təkamül anatomiyası və dramatik eksperimentlərlə dolu idi.

“Məməlilərin təkamülü əvvəllər genişlənmədən, yarı yayılmağa və dikə doğru bir sıra addımlar kimi xarakterizə olunurdu” dedi Brocklehurst. “Lakin kəşf etdiyimiz şey məməlilər tarixində daha qeyri-xətti təkamül prosesi idi.”

Yarasalar və balinalardan tutmuş köstəbəklərə və insanlara qədər bütün məməlilər fərqli hərəkət üsulunu bölüşürlər: ayaqları yan tərəfə uzanan vəziyyətdən fərqli olaraq, əzalarını bədənlərinin altında tuturlar. Bu duruş daha səmərəli hərəkət etməyə imkan verir və məməlilərin qazmaqdan uçmağa qədər müxtəlif həyat tərzinə uyğunlaşma qabiliyyəti ilə bağlıdır.

Bu dramatik keçid həm də ətraf sümüklərinin formasında və mexanikasında böyük dəyişikliklərlə müşayiət olundu. Bu dəyişiklikləri qiymətləndirmək üçün komanda məməlilər, sürünənlər və suda-quruda yaşayanlar da daxil olmaqla 60-dan çox məməli olmayan sinapsid fosilinin və 140 canlı heyvanın humerusunu (yuxarı qol sümüyü) analiz etdi.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1750842378&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-06-reveals-twisty-path-ancestors-upright.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM3LjAuNzE1MS4xMjAiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJOb3QvQSlCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1750842376793&bpp=1&bdt=53&idt=73&shv=r20250617&mjsv=m202506170101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1750842126%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1750842126%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1750842126%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0%2C336x280&nras=1&correlator=3773421281394&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=2068&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=95353387%2C95362435%2C95362655%2C95363184%2C95364339%2C42533293%2C95344787%2C95359265%2C95364333%2C95364390&oid=2&pvsid=5208125858594068&tmod=1131292947&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage2.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=1444

Böyük müəllif, professor Stefani Pirs laboratoriyasında (həmçinin OEB-də) qabaqcıl olan yeni bir analitik texnikadan istifadə edərək, tədqiqatçılar uzunluq, kütlə paylanması, əzələ gücü və burulma (sümüyün uzunluğu boyunca bükülmə dərəcəsi) kimi xüsusiyyətləri ölçmək üçün hər bir sümüyün səthinin xəritəsini çəkdilər. Bu əlamətlər xüsusi hərəkət rejimləri ilə əlaqələndirilir və tədqiqatçılara fosillərdə duruş və hərəkəti yenidən qurmağa imkan verir.

“Sümük forması və ətrafların biomexanikasını duruşla əlaqələndirməklə, biz qalıq sümüklərin dik yerişlə geniş yeriş kimi xüsusi funksional vəzifələr üçün nə dərəcədə optimallaşdırıldığını yoxlaya bilərik” dedi Brocklehurst.

Tədqiqatçılar buna məməli olmayan fosil sinapsidlərini topoqrafik xəritəyə bənzər funksional adaptiv landşaftda, müxtəlif lokomotor duruşların yüksək və aşağı performansına aid olan zirvələri və vadiləri ilə xəritələşdirməklə nail olublar.

“Biz səliqəli bir irəliləyiş görəcəyimizi gözləyirdik – genişlənən pelikozavrlardan bir az daha dik terapsidlərə, sonra sinodontlara, sonra tam dik məməlilərə” dedi Brocklehurst. “Əvəzində biz yenilik partlayışları tapdıq.”

Tapıntılar göstərir ki, məməlilərin təkamülü bir sıra adaptiv radiasiyaları əhatə edir, hər bir əsas əcdad qrupu bir sıra ön ayaq funksiyalarını və duruşlarını araşdırır – bəziləri müasir məməlilərə daha yaxın idi, digərləri isə yox.

Pirs deyir: “Dik duruşa aparan yol düz bir xətt deyildi”. “Məməlilərin əcdadları zirvədə müasir məməlilərin olduğu nərdivanda pilləkənlər deyildilər. Məməlilər öz tarixləri boyu təkamül edərək bir çox fərqli yuvalara və yaşayış yerlərinə yayılıblar və onların duruşları bu dəyişkənliyi əks etdirir.”

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .Abunə ol

Bugünkü marsupialların və plasentalların yaxın qohumu olan bir fosil, müasir dik yerişlə uyğun gələn sümük xüsusiyyətlərini göstərdi və bu, əvvəllər mövcud olan fərziyyələrdən fərqli olaraq, tam parasagittal duruşların məməlilər tarixində nisbətən gec inkişaf etdiyini göstərir. Bu nəticə eyni laboratoriyanın onurğa və arxa ayaq üzərində son işi dəstəkləyir .

“Bizim işimiz duruşun tədricən və erkən dəyişməsi ideyasına meydan oxuyur” dedi Pirs. “Əvəzində, bu göstərir ki, dik duruş və hərəkət məməlilər nəslinin erkən müəyyənedici xüsusiyyəti deyil, gec təkamül yeniliyi idi.”

Tədqiqatçılar həmçinin ən qədim məməli olmayan sinapsidlərin canlı kərtənkələlərə və ya timsahlara bənzər şəkildə yayıldığına dair çoxdan mövcud olan fikrə etiraz edirlər.

Çikaqo Sahə Muzeyindən həmmüəllif Kenneth Angielczyk deyir: “Bizim tədqiqat göstərdi ki, sinapsid üzvlərinin əksəriyyəti müasir sürünənlərinkindən fərqli işləyir. Onlar təkcə sürünənlərin surətləri deyil, həm də bugünkü canlılardan bir az fərqli olan fərqli heyvanlardır”.

Yüzlərlə növə, o cümlədən yaşlarına görə bir-birindən yüz milyonlarla il fərqli olan və forma baxımından olduqca fərqli olan bu qədər geniş sümük diapazonunu müqayisə etmək üçün komanda böyük texniki maneələri dəf etməli idi. Bənzər strukturlarda formanı təsvir edən ənənəvi üsullar işləmədi.

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=3763193310&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1750842444&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-06-reveals-twisty-path-ancestors-upright.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM3LjAuNzE1MS4xMjAiLG51bGwsMCxudWxsLCI2NCIsW1siR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJDaHJvbWl1bSIsIjEzNy4wLjcxNTEuMTIwIl0sWyJOb3QvQSlCcmFuZCIsIjI0LjAuMC4wIl1dLDBd&dt=1750842376794&bpp=1&bdt=65&idt=96&shv=r20250617&mjsv=m202506170101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1750842126%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1750842126%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1750842126%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0%2C336x280%2C750x280%2C336x280&nras=1&correlator=3773421281394&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=3&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=5238&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=1523&eid=95353387%2C95362435%2C95362655%2C95363184%2C95364339%2C42533293%2C95344787%2C95359265%2C95364333%2C95364390&oid=2&psts=AOrYGsk9dXD1rFpD1XzouiU0ZRt12qEbO8bq_p5kqy2MeeO6U6zAUb98pWGY8-stjPxJxoIHdg5DqjMDhJj5G98IgN8iFkw1&pvsid=5208125858594068&tmod=1131292947&uas=3&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage2.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=3&uci=a!3&btvi=3&fsb=1&dtd=67607

Beləliklə, komanda fərqli bir tapşırıq üçün nəzərdə tutulmuş mövcud R proqram paketini yenidən layihələndirərək onu bu tədqiqat üçün uyğunlaşdırılmış yeni “dilim əsaslı” işarələmə alətinə çevirdi. Həmmüəllif, Harvardda İnteqrativ Biologiya proqramında keçmiş bakalavr tələbəsi Magdalen Mercado, Pirs laboratoriyasında baş dissertasiyasının və tədqiqatının bir hissəsi olaraq geniş məlumat toplusunu toplamağa kömək etdi.

Tədqiqat həm Harvardda, həm də paleontologiyada zəngin elmi irsə əsaslanır. Müqayisəli Zoologiya Muzeyində (MCZ) Onurğalılar Paleontologiyasının kuratoru olan Pirs qeyd etdi ki, “Alfred Sherwood Romer və Farish Jenkins, Jr. kimi tədqiqatçılar və keçmiş MCZ kuratorları bir əsr əvvəl eyni suallarla mübarizə aparırdılar. İndi yeni alətlər və məlumatlarla biz bu fikirləri daha aydın görə bilərik və yenidən nəzərdən keçirə bilərik.”

Bu tədqiqat kəmiyyət biomexanikasından istifadə edərək məməlilərin duruşunun ilk geniş miqyaslı təkamül analizini qeyd edir . Amma bu hələ başlanğıcdır. Komanda indi qədim heyvanlarda oynaqların və əzələlərin necə işlədiyini başa düşmək üçün seçilmiş fosil növlərində ön ayaqların ətraflı modellərini qurur və məməlilərin hərəkətinin təkamülü ilə bağlı daha dərin fikirlər təqdim edir.

Brocklehurst’un dediyi kimi, “Məməlilərin necə dik yeriməyə gəldiyini anlamaq təkcə sümüklərə aid deyil, Yerdəki həyatın dinamik tarixini üzə çıxarmaqdır”.

Ətraflı məlumat: Adaptiv landşaftlar məməlilərdə genişlənmədən dik ön ayaq funksiyası və duruşuna qədər mürəkkəb təkamül yolunu açır, PLOS Biology (2025). DOI: 10.1371/journal.pbio.3003188

Jurnal məlumatı: PLoS Biology 

Harvard Universiteti tərəfindən təmin edilmişdir