Jeffrey A. Lee, The Conversation

Lisa Lock tərəfindən redaktə edilmişdir , Andrew Zinin tərəfindən nəzərdən keçirilmişdir

 Redaktorların qeydləriKredit: Pixabay/CC0 Public Domain

Təxminən 400 il ərzində elmin necə düzgün aparılmasına dair əsasən yazılmamış qaydalar dəsti inkişaf etmişdir. Tədqiqat cəmiyyətindəki fərziyyə, elm adamlarının özlərini müəyyən yollarla apardıqları zaman elmin ən effektiv şəkildə irəlilədiyidir.

Bu münasibət və davranışları yazan ilk şəxs 1942-ci ildə Robert Merton olmuşdur. Elm sosiologiyasının banisi özünün ” elm etosu ” adlandırdığı şeyi , “elm adamı üçün məcburi sayılan dəyərlər və normalar” toplusunu ortaya qoydu. (Bəli, seksist ifadədir. Bəli, 1940-cı illər idi.) İndi bunlara elmi normalar deyilir.

Bu normaların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, elm adamları biliyin kollektiv inkişafını təkmilləşdirəcək şəkildə davranmalıdırlar. Əgər kinsizsinizsə, gözlərinizi belə bir Pollyannaish idealına çevirə bilərsiniz. Ancaq iyrənc gözləntilər dünyanı işlək vəziyyətdə saxlayır. Düşünün: mehriban olun, səliqənizi təmizləyin, səbəti səbətə qaytarın.

Mən çoxdan başa düşmüş fiziki coğrafiyaşünasam ki, tələbələrə biologiya dərslərində biologiya, kimya dərslərində isə kimya öyrədilir, lakin nadir hallarda onlara elmin özünün ümumi konsepsiyaları haqqında öyrədilir. Ona görə də mən “ Elmi səy ” adlı kitab yazdım , burada elm adamlarının və digər savadlı insanların elmin özü haqqında bilməli olduqlarını izah etdim.

Təlimdə olan alimlərin illərlə mentorlarını müşahidə etdikdən sonra elmin böyük mənzərəsini öyrənmələri gözlənilir, lakin bu, həmişə baş vermir. Alimləri nəyin hərəkətə gətirdiyini anlamaq qeyri-elm adamlarına tədqiqat nəticələrini daha yaxşı başa düşməyə kömək edə bilər. Bu elmi normalar elmi işin böyük bir hissəsidir. Budur Mertonun orijinal dördlüyü və məncə siyahıya əlavə etməyə dəyər:

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=308666314&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1752047322&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-07-scientific-norms-behavior-greater-good.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM4LjAuNzIwNC45NyIsbnVsbCwwLG51bGwsIjY0IixbWyJOb3QpQTtCcmFuZCIsIjguMC4wLjAiXSxbIkNocm9taXVtIiwiMTM4LjAuNzIwNC45NyJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzOC4wLjcyMDQuOTciXV0sMF0.&dt=1752047322187&bpp=2&bdt=124&idt=-M&shv=r20250702&mjsv=m202507070101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1752047257%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1752047257%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1752047257%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0&nras=1&correlator=8376521155165&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=1949&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31093273%2C42531705%2C95331833%2C95353386%2C95362656%2C95365225%2C95365234%2C31093335%2C95365108%2C95359265%2C95365115%2C95365798&oid=2&pvsid=1732126983833087&tmod=251210087&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage2.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=2&uci=a!2&btvi=1&fsb=1&dtd=142

Universalizm

Elmi bilik hər kəs üçündür – universaldır – fərdin və ya qrupun sahəsi deyil. Başqa sözlə, elmi iddia onu irəli sürən şəxsə deyil, mahiyyətinə görə qiymətləndirilməlidir. Alimin milliyyəti, cinsi və ya sevimli idman komandası kimi xüsusiyyətlər onun işinin qiymətləndirilməsinə təsir etməməlidir.

Həmçinin, bir alimin keçmiş qeydləri, hazırda irəli sürdükləri iddialardan asılı olmayaraq, sizin necə mühakimə etdiyinizə təsir etməməlidir. Məsələn, Nobel mükafatı laureatı kimyaçı Linus Pauling əksər alimləri C vitamininin böyük dozalarının tibbi baxımdan faydalı olduğuna inandıra bilmədi; dəlilləri onun iddiasını kifayət qədər dəstəkləmirdi .

Təcrübədə, ziddiyyətli iddiaları, nüfuzu olmayan naməlum tədqiqatçıya qarşı bu sahədə “böyük ad”dan gəldiyi zaman ədalətlə mühakimə etmək çətindir. Bununla belə, başqaları elmi şöhrətin yeni iş haqqında fikirlərini bu və ya digər şəkildə dəyişməsinə imkan verdikdə universalizmin bu cür pozuntularını qeyd etmək asandır.

Kommunizm

Elmdə kommunizm elmi biliyin hər kəsin malı olduğu və paylaşılmalı olduğu fikridir.

Poliomielit peyvəndi ilə nəticələnən tədqiqata rəhbərlik edən Jonas Salk bu elmi normanın klassik nümunəsini təqdim edir. O, əsəri nəşr etdirdi və vaksini aşağı qiymətə sərbəst istehsal oluna bilməsi üçün patentləşdirmədi.

Elmi tədqiqatın birbaşa kommersiya tətbiqi olmadıqda, kommunizmin tətbiqi asandır. Bununla belə, pul söz mövzusu olanda hər şey çətinləşir . Bir çox elm adamı korporasiyalar üçün işləyir və onları rəqiblərdən uzaq tutmaq üçün öz nəticələrini dərc etməyə bilər. Eyni şey hərbi araşdırmalara və kibertəhlükəsizliyə də aiddir, burada tapıntıların dərc edilməsi pis adamlara kömək edə bilər.

Gündəlik anlayışlar üçün Phys.org-a etibar edən 100.000-dən çox abunəçi ilə elm, texnologiya və kosmosda ən son yenilikləri kəşf edin . Pulsuz xəbər bülleteni üçün qeydiyyatdan keçin və mühüm nailiyyətlər, yeniliklər və tədqiqatlar haqqında gündəlik və ya həftəlik yeniləmələr əldə edin .

Maraqsızlıq

Maraqsızlıq, elm adamlarının öz işlərini gündəmi irəli sürmək və ya varlanmaq üçün deyil, əsasən biliyin inkişafı üçün davam etdirmələri gözləntilərinə aiddir. Gözlənti, tədqiqatçının karyerası və ya iqtisadi nəticələri üçün nəticələrindən asılı olmayaraq, öz işinin nəticələrini bölüşməsidir.

Peyvənd təhlükəsizliyi kimi siyasi cəhətdən qaynar mövzular üzrə araşdırmalar maraqsız qalmağın çətin ola biləcəyi yerdir. Təsəvvür edin ki, güclü peyvənd tərəfdarı olan bir alim. Onların peyvənd tədqiqatlarının nəticələri uşaqlar üçün ciddi təhlükə olduğunu göstərirsə, alim yenə də bu tapıntıları bölüşməyə borcludur.

Eynilə, əgər bir alim dərman satan şirkətə sərmayə qoyubsa və alimin araşdırması dərmanın təhlükəli olduğunu göstərirsə, gəlirlərinə zərər vursa belə, mənəvi cəhətdən bu işi dərc etməyə məcbur olurlar.

Bundan əlavə, tədqiqatları dərc edərkən alimlərdən işlə bağlı maraqların toqquşmasını açıqlaması tələb olunur . Bu addım başqalarına məlumat verir ki, şəxsi maraq maraqsızlıq üzərində qalib gələrsə, işi qiymətləndirməkdə daha şübhə ilə yanaşmaq istəyə bilər.

Maraqsızlıq həmçinin siyasi və ya iqtisadi nəticələri deyil, elmə əsaslanan tədqiqatları dərc edib-etməmək barədə qərar verməyə borclu olan jurnal redaktorlarına da aiddir .

https://googleads.g.doubleclick.net/pagead/ads?gdpr=0&us_privacy=1—&gpp_sid=-1&client=ca-pub-0536483524803400&output=html&h=280&slotname=8188791252&adk=1645945215&adf=1092384543&pi=t.ma~as.8188791252&w=750&abgtt=6&fwrn=4&fwrnh=0&lmt=1752047322&rafmt=1&armr=3&format=750×280&url=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2025-07-scientific-norms-behavior-greater-good.html&fwr=0&rpe=1&resp_fmts=3&wgl=1&uach=WyJXaW5kb3dzIiwiMTkuMC4wIiwieDg2IiwiIiwiMTM4LjAuNzIwNC45NyIsbnVsbCwwLG51bGwsIjY0IixbWyJOb3QpQTtCcmFuZCIsIjguMC4wLjAiXSxbIkNocm9taXVtIiwiMTM4LjAuNzIwNC45NyJdLFsiR29vZ2xlIENocm9tZSIsIjEzOC4wLjcyMDQuOTciXV0sMF0.&dt=1752047322187&bpp=1&bdt=124&idt=-M&shv=r20250702&mjsv=m202507070101&ptt=9&saldr=aa&abxe=1&cookie=ID%3Df22668bce9793ae4%3AT%3D1735196613%3ART%3D1752047257%3AS%3DALNI_Mb4Xpwl1SO1AcvqroR6xccDm_sheQ&gpic=UID%3D00000f7c5320f40b%3AT%3D1735196613%3ART%3D1752047257%3AS%3DALNI_Mb1dz_DHiT2yDzXLMaB9CDkQl4XGg&eo_id_str=ID%3D1241933dda87baba%3AT%3D1750839581%3ART%3D1752047257%3AS%3DAA-AfjZwPuiSAour3k16ZA1JtXua&prev_fmts=0x0%2C750x280&nras=1&correlator=8376521155165&frm=20&pv=1&rplot=4&u_tz=240&u_his=4&u_h=1080&u_w=1920&u_ah=1032&u_aw=1920&u_cd=24&u_sd=1&dmc=8&adx=448&ady=4131&biw=1905&bih=945&scr_x=0&scr_y=0&eid=31093273%2C42531705%2C95331833%2C95353386%2C95362656%2C95365225%2C95365234%2C31093335%2C95365108%2C95359265%2C95365115%2C95365798&oid=2&pvsid=1732126983833087&tmod=251210087&uas=0&nvt=1&ref=https%3A%2F%2Fphys.org%2Fpage2.html&fc=1920&brdim=0%2C0%2C0%2C0%2C1920%2C0%2C1920%2C1032%2C1920%2C945&vis=1&rsz=%7C%7CpeEbr%7C&abl=CS&pfx=0&fu=128&bc=31&bz=1&td=1&tdf=2&psd=W251bGwsbnVsbCxudWxsLDNd&nt=1&ifi=3&uci=a!3&btvi=2&fsb=1&dtd=143

Mütəşəkkil skeptisizm

Mertonun son norması mütəşəkkil skeptisizmdir. Skeptizm ideyaları bəyənmədiyiniz üçün rədd etmək demək deyil. Elmdə skeptik olmaq çox tənqidi yanaşmaq və bir araşdırmada zəif cəhətlər axtarmaq deməkdir.

Bu konsepsiya peer review prosesində rəsmiləşdirilir . Alim jurnala məqalə təqdim edəndə redaktor onu mövzu və istifadə olunan üsullarla tanış olan iki-üç alimə göndərir. Diqqətlə oxuyurlar və gördükləri problemləri göstərirlər.

Daha sonra redaktor rəyçi hesabatlarından istifadə edərək olduğu kimi qəbul etmək, birmənalı şəkildə rədd etmək və ya düzəlişlər tələb etmək barədə qərar verir. Qərar yenidən nəzərdən keçirilirsə, müəllif sonra hər dəyişikliyi edir və ya redaktoru rəyçinin səhv olduğuna inandırmağa çalışır.

Peer baxış mükəmməl deyil və həmişə pis tədqiqat tutmur, lakin əksər hallarda işi yaxşılaşdırır və elmdən faydalanır. Ənənəvi olaraq, nəticələr həmyaşıdların nəzərdən keçirilməsinə qədər ictimaiyyətə açıqlanmadı , lakin bu təcrübə son illərdə preprintlərin artması ilə zəiflədi və qeyri-elm adamları üçün məlumatın etibarlılığını azaldı.

Dürüstlük və təvazökarlıq

Mertonun siyahısına iki norma əlavə edirəm.

Birincisi dürüstlükdür. Bu, yaxşı elm üçün o qədər əsasdır ki, demək olar ki, qeyd etmək lazımsız görünür. Ancaq düşünürəm ki, bu günlərdə aldatma, oğurluq və tənbəl elm adamlarına çox diqqət yetirildiyi üçün bunu haqlı sayıram .

İkincisi təvazökarlıqdır. Hüceyrə bölünməsi anlayışımıza töhfə vermiş ola bilərsiniz, ancaq xərçəngi sağaltdığınızı bizə deməyin. Siz kvant mexanikası tədqiqatlarında lider ola bilərsiniz , lakin bu, sizi iqlim dəyişikliyi üzrə səlahiyyətli etmir.

Elmi normalar alimlərin necə davranması gözlənilən təlimatlardır. Bu normalardan birini pozan tədqiqatçı həbsxanaya göndərilməyəcək və ya hədsiz yüksək məbləğdə cərimələnməyəcək. Amma normaya əməl edilmədikdə, alimlər həm özlərinin, həm də başqalarının səbəblərini əsaslandırmaq üçün hazır olmalıdırlar.

The Conversation tərəfindən təmin edilmişdir